Eleştirel düşünmeyi öğretmek, kulağa yeterli ve sınırlı gibi geliyor ama “Eleştirel düşünme becerilerini nasıl geliştirebilirsiniz?” sorusu bize bu düşünme becerisinin geliştirilebileceğini göstermesi bakımından önemlidir. Eleştirel düşünme becerilerini bir kez edindikten sonra geniş çapta uygulanabilir olarak düşünmenin doğru olacağı söylenebilir. Öğrencilerden, bilgiyi analiz edebilmelerini, sentezleyebilmelerini ve değerlendirebilmelerini istemek uygun bir hedef gibi görünse de analiz, sentez ve değerlendirme gibi durumların da farklı disiplinlerde çeşitli anlamlara gelebileceği görülmektedir.
Örneğin, Edebiyat eleştirmenleri, gerekli olan eleştirel düşünme becerilerinin matematik düşünme becerilerinden çok daha farklı olduğunu söylemektedir. Ayrıca Bilim ve tarih gibi farklı disiplinler, bir şeyi “bilmenin” ne anlama geldiğine dair farklı tanımlar da üretebilmektedir.
Öğrencilerin eleştirel düşünme becerisini geliştirmek için öğrencilere yönelik hedeflerimiz alana özgü olmalıdır. ‘Mantıklı düşünmek’ gibi kapsayıcı bir ilkenin, yararlı bir ilke olmadığı bilinmektedir. Başka bir deyişle, eleştirel düşünmeyi öğretmek en iyi şekilde belirli bir bağlam ile öğretmektir. Örneğin, Tarih alanında öğrencilerin, konunun tarihsel bağlamlarını, var olan belgeleri ve diğer belgelerle nasıl karşılaştırdıklarını göz önünde bulundurarak belgeleri değerlendirme becerilerini öğrenmeleri gereklidir. Eleştirel düşünmenin deneyler yapılarak ve bilimsel yöntem takip edilerek uygulandığı bir bilim alanında bu yaklaşım anlamsız olacaktır.
Diğer taraftan eleştirel düşünme becerisi içerik açısından zengin bir ortamda öğretilmektedir. Örneğin öğrenciler, matematik becerileri alanında matematik açısından zengin bir öğrenme ortamında buluşmalı, öğrencilerin, konuya hakimiyeti güçlü kılınmalı ve konuya odaklanması hedefinde içeriğe özel eleştirel düşünme becerilerini geliştirmeleri için fırsatlar verilmesi hususunda çalışmalar yapılması gereklidir. Bununla birlikte etkili öğretmenler, öğrencilerin konu ile ilgili belirli eleştirel düşünme becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmalı ve çeşitli stratejiler geliştirmelidir.
Eleştirel düşünmeyi farklı etkinliklerle ya da dersin kazanımı doğrultusunda geliştirilebilir. Bu stratejiyle öğretmenler, öğrencilerin karşılaştıkları fikirler hakkında eleştirel düşünmelerine yardımcı olacak ve böylece kendi fikirlerini üretmelerine katkıda bulunarak onlara çeşitli stratejiler öğretmek için zaman ayırmalarına aracılık etmiş olacaktır.
Eleştirel düşünmeye dayalı bir görüş, içgüdüsel bir duyguya bağlı değildir. Fakat genellikle bir tür başlangıç araştırması gerektiren rasyonel akıl yürütmeye bağlıdır. Özellikle araştırma sürecinde, sınıfınızda eleştirel düşünmeyi teşvik edebileceğiniz bazı yollarla ele alalım:
Eleştirel Düşünmeye Adım Adım Yaklaşım
Aşağıdaki süreç, öğrencilere öğretmek için yararlı bir şablondur. Bu şablon, kendi araştırmalarına başlarken, araştırmalarını yapılandırmak için kullanabilecekleri adım adım bir süreci takip etmelerine fayda sağlar.
-
Soruyu Biçimlendirin
İnternet çağında bilgiye erişim, meraklı öğrencilerin karşılaştığı en büyük sorunlardandır. Mevcut durumda asıl sorun, oradaki neredeyse tükenmez miktardaki bilgiyi uygun şekilde nasıl eleyeceğimizi bilmektir.
Bu filtreleme sürecinin anahtarı, araştırma sorusunun formülünü oluşturur. Sorunun nasıl oluştuğu ve biçimlendirildiği, öğrencinin tam olarak hangi bilgileri aradığını ve hangi bilgilerin elenebileceği konusunda bilgi vermesine bağlıdır.
Burada biçimlendirilen soru türü, araştırmanın amacına bağlı olacaktır. Örneğin, soru bilgiyi oluşturmaya yönelik midir? Öyleyse soru üzerine örnek vermemiz gerekirse, işlenmiş şekerlerde yüksek bir diyetin sonuçları nelerdir? şeklinde bir soruyla ifade edilebilir.
Sorulan sorular, daha çok bilgi veya bilginin kullanımına yönelikse, soru daha çok “Neden tipi bir soru” olabilir, örneğin, Neden bazı yorumcular işlenmiş şekerlerde yüksek bir diyetin halk sağlığının karşı karşıya olduğu en büyük tehdit olduğunu iddia ediyor?
-
Bilgileri Toplayın
Soru açıkça tanımlandıktan sonra bilgi toplama süreci başlar. Öğrenciler, odaklarını devam ettirdiklerinden emin olmak için sık sık araştırma sorularına başvurmalıdırlar.
Sorularıyla ilgili bilgi toplarken ilk sorularına atıfta bulunmak, önlerindeki bilgilerin ilgi düzeyini belirlemelerine yardımcı olacaktır. Daha sonra, bilgilerin ilk araştırma sorularını yanıtlamaya doğru ilerlemede yardımcı olup olmadığını değerlendirebilirler.
-
Bilgileri Uygulayın
Bilgi hakkında eleştirel düşünme yeteneği ve kazanılan anlayışlar gerçek dünyada uygulanamadığı sürece hiçbir işe yaramamaktadır.
Bu becerinin en pratik uygulaması, karar vermeyi bilgilendirmek için kullanıldığında görülür. Bir karar verme durumuyla karşı karşıya kaldıklarında, öğrencileri, karşılaştıkları seçimle ilgili olarak uygulamadaki kavramlar üzerinde düşünmeye teşvik edin.
Hangi varsayımların gerçek olduğuna bakmalı ve konuya ilişkin yorumlarının mantıklı olup olmadığını araştırmalıdırlar. Bunu etkili bir şekilde yapmak için, bu kararın etkilerini de dikkate almaları gerekecektir.
-
Etkileri Düşünün
“Cehenneme giden yol iyi niyet taşlarıyla döşenmiştir.” Eski bir atasözünün de belirttiği gibi, iyi niyetli kararlarımız bazen ön görülemeyen olumsuz sonuçlara yol açabilir. Eylem yollarını düşünürken, öğrencilerimizi bu eylemlerin olası tüm sonuçları üzerinde kısa, orta ve uzun vadeli olarak derinlemesine düşünmeye teşvik etmeliyiz.
İstenmeyen sonuçlar, ön görülemeyen ve genellikle orijinal kararın iyiliğinin çoğunu geri alabilen sonuçlardır. Bu görüşün internette kolayca bulunabilen ve öğrencilerle paylaşması ilginç olabilecek birçok büyüleyici örneği bulunmaktadır.
Bu duruma örnek verecek olursak; bazı ABD eyaletlerinde zorunlu emniyet kemeri yasası çıkarıldı ve bunun sonucunda sürücü ölümlerinin sayısının azaldığı tespit edildi. Bununla birlikte, sürücülerin emniyet kemeri takarken kendilerini daha güvende hissettikleri ortaya çıktığı için sonuç olarak birçoğu daha hızlı sürmeye başladı yayalar ve bisikletliler arasındaki ölümlerdeki artışla ise bu durum dengelendiği belirlendi
-
Diğer Bakış Açılarını Keşfedin
Bu, eleştirel düşüncenin ateşinde dövülmüş bir görüşün son deneme zeminidir. Öğrenciler, araştırma aşamasında daha önce rakip fikirlerin etkisi altında kalacak olsalar da, artık olgunlaşmış görüşlerini bu diğer bakış açılarına karşı ölçmek için zaman ayırmalıdırlar.
Alternatif bakış açılarını keşfetmek, kendi seçimlerimizi değerlendirmemize ve kendi önyargılarımızda ve doğuştan gelen tercihlerimizi göz ardı etmememiz gerektiğine yardımcı olur. Bunu yapmak, mümkün olan en bilinçli kararları vermemize olanak sağlar.
Bununla birlikte artık eleştirel düşünmeye adım adım bir yaklaşım ile göz attığımıza göre, öğrencilerin sınıfta bu eleştirel düşünme kaslarını kullanmalarına yardımcı olacak bazı yaratıcı fikirler sunulma zamanı gelmiştir.
