Bu çalışma hatırlama ve unutma istediğimiz yönde ve bilinçli bir şekilde gerçekleşebilir mi sorusunun cevabını aramaktadır. Öncelikle psikoloji ve fizyolojiyi birbirine bağlayan 5 temel hatırlama tekniği üzerinde durulmuştur. Bunlar link tekniği, anahtar kelime tekniği, yerleşim tekniği, harf tekniği ve öykü tekniğidir. Bu tekniklerin sonunda belleğin hatırlama ve unutmanın temel merkezi olduğu, unutmak istemediğimiz kelimeleri görsel imgelerle kodlamamız gerektiği anlaşılmaktadır. Hatırlamayı zorlaştıran etken ipucu eksikliğidir. Bellek destekleyicilerin bize ipuçları sağlayıp hatırlamayı kolaylaştırdığı bir gerçektir. Bellek destekleyicilerin transfer, bozucu etkiler, öğrenme malzemesinin soyutluğu gibi öğrenme değişkenleri üzerinde olumsuz etkisinin olmadığı ispatlanmıştır.
Diğer taraftan unutma konusunda kelimelerin duygusal değerinin unutma üzerinde etkisinin olup olmadığı araştırılmış ve anlamlı bir sonuç bulunmuştur. Duygusal anlam içeren kelimeler nötr ve negatif kelimelere; pozitif anlam içeren kelimeler ise negatif kelimelere nispeten daha zor unutulmuştur. Duygusal kelime içeren kelimelerin zor unutulması bize romantik ilişkilerimizi unuturken neden çok zorlandığımızı bellek temelli bu deneyle göstermektedir. Duygusal kelimeler zihnimizde ‘’bellek artırım etkisi’’ oluşturarak unutmayı zorlaştırmaktadır. Yönlendirilmiş unutma açısından anlamlı bir cinsiyet farkı bulunmamıştır.
Psikoloji ve fizyoloji arasında anlamlı bir bağlantı vardır. Psikolojinin biyoloji ile alakasına 2003 yılında insan genomu projesinin de geliştirilmesiyle daha çok vurgu yapılır hale gelmiştir. Hayvanlar üzerinde yapılan psikolojik deneyler öğrenme, hatırlama ve unutmanın biyolojik yönüne dikkat çekmektedir. Duyu organları aracılığıyla çevreden pek çok bilgi (109 bit/sn) alınmaktadır. Ancak bunun çok az bir kısmı (101 -102 bit/sn1 ) bilinçli olarak kaydedilmektedir. Geri kalan kısmı ise ya bilinç altı işleme uğramakta, ya da hiç kullanılmamaktadır. Diğer bir değişle bilinç için (serebral korteks) önemli olan bilgi (ilginç/dikkat/motivasyon) seçilmektedir (özellikle dinleme ve görme sırasında dikkate değer olanları). Öte yandan yaklaşık 107 bit/sn kadarlık bir bilgi de konuşma ve motor aktiviteler yoluyla çevreye verilmektedir (Mahiroğlu, A., Korkmaz. Ö., 2007.)
Hatırlamayı kolaylaştırmak için 5 temel teknik vardır. Bunlar:
1. Bağlama (Link) Tekniği: Öğrenilecek bilgiler belli bir sıra içerisinde gidiyorsa kullanımı faydalı olabilir. Çağrışım sistemi sağ beyni, bağlama yöntemi ise sol beyni çalıştıracağından beynin her iki yarım küresinin iş birliğinden doğan öğrenme daha kalıcı olacaktır. Bağlama sisteminin diğer adı zincir sistemidir ve iki aşamadan oluşur. Öncelikle listedeki öğrenilecek bilginin görsel imgesi oluşturulur. Daha sonra her nesnenin görsel imgesiyle bir sonraki arasında bağ kurulur. Böylece öğrenilecek bilgiler bir zincirin halkaları gibi birbirine geçer.
2. Anahtar Kelime (Keyword) Tekniği: Yabancı dil öğrenirken, soyut kelimeleri maddeleştirirken, yeni öğrenilen ve hafızada kalması zor olan bilgileri eski bilgilerle ilişkilendirirken kullanılır. 3 aşamada tamamlanır. Bunlar:
A) Kaydetme: Bilinmeyen kelimeler daha bilindik, somutlanabilen veya eş anlamlı kelimelerle değiştirir.
B) İlişkilendirme: Öğrenilecek kelime görsel imgeyle eşleştirilir. Psikologlar bilgi hem görsel hem de sözel olarak kodlandığında hatırlamanın daha kolay olduğu konusunda hemfikirdir.
C) Gözden Geçirme: Kelime öğrenciye sorulduğunda kodladığı resmi tekrar etmesi ve hatırlaması sağlanır.
3. Yerleşim (Loci) Tekniği: Mekanlarla veya güzergahla öğrenilecek bilgi eşleştirilir. Mesela 10 kişilik bir listeyi ezberleyecek olan kişi belli bir güzergahtaki binalarla şahısları eşleştirir. Bu bilgi sorulduğunda güzergahtaki binaları hatırlayıp sorulan 10 kişiyi rahatlıkla hatırlar.
4. Harf (Fonetik) Tekniği: Akronyum ve akrostiş yöntemlerinden yararlanılır. Kimyadaki sülfürik asitin formülünün (H2SO4) Hasan iki sevimli osman dört diye hatırlanması , matematikteki KİDA ve SEVA yöntemlerinin hangi durumlarda uygulanacağı bilgisinin kodun içinde verilmesi örnek olarak gösterilebilir.
5. Öykü Tekniği: Öğrenecek kelimelerin anlamlılığının artırılması için kullanılır. Örneğin Zeynep, kar, defter, portakal, telefon kelimeleri verilmiş olsun. ”Zeynep karda defterine yazı yazıp portakal yerken telefonu çaldı.” cümlesi verilen kelimelerle anlamlı bir bağ kurup bilginin hatırlanmasını kolaylaştıracaktır.
Kısacası bellek hatırlama ve unutmanın temel merkezidir. Bir bilginin bellekten daha kolay çağrılabilmesi için görsel imgelerle kodlanması gerekir.
Bellek destekleyiciler bilgiyi daha kolay geri çağırma adına kullanılan örgütleme ve kodlama yöntemleridir. Kodlama, bilginin belleğe yerleştirilmesi süreci, örgütleme ise mevcut bilginin diğer bilgilerle ilişkilendirilerek anlamlı hale getirilmesi sürecidir. Bilim insanları öğrenilenlerin kalıcı olmasının ve yeri geldiğinde bilgiyi kolayca çağırıp kullanabilmenin ne kadar önemli olduğunu bildiğinden bugün ‘’Yapay Bellek’’ çalışmalarına haklı bir önem vermektedirler. Bellek destekleyicilerle ilgili bu gibi çalışmalar hızlanarak devam etmektedir.
Bellek destekleyiciler en genel anlamda, bilgiyi daha kolay bellenebilir duruma getirmek amacıyla kullanılan kodlama ve örgütleme stratejileri olarak tanımlanabilir (Ün, 1986). Bellek destekleyiciler gerekli ipuçlarını sağlayarak hatırlamayı kolaylaştırırlar. Örneğin alışverişe çıkacak biri bellek destekleyicilerden görsel imgeleri kullanarak listeyi kolay bir biçimde aklında tutabilir. Zaten bilgiyi hatırlayamamanın ipucu eksikliğinden kaynaklandığı bilinmektedir. Bellek destekleyiciler burada devreye girerek eksik basamağı tamamlar.
Bellek destekleyicilerin öğrenme ve hatırlama üzerinde kolaylaştırıcı etkilerinin olduğu ve transfer, bozucu etkiler, öğrenme malzemesinin soyutluk derecesi gibi öğrenme değişkenleri üzerinde olumsuz etkilerinin bulunmadığı araştırmalarla da kanıtlanmıştır (Wood, 1967).
Bellek destekleyiciler her alanda her bilgiyi kolayca geri çağırmak için kullanılabilir. Sonuç olarak bellek destekleyicilerin öğrenmeyi ve hatırlamayı kolaylaştırdığı, her öğrenme ortamında kullanılarak zaman ve emek tasarrufu yaptığı söylenebilir.
Bilinçli hatırlamanın yanı sıra kafamızı en çok karıştıran bilinçli bir unutma işleminin yapılıp yapılamayacağıdır.
İstemli unutma istenilmeyen, ilgisiz ya da gereksiz olan bilgilerin (örneğin, yanlış yön bilgisi, değişen ev adresiniz ya da telefon numaranız gibi), ilgili ve istendik olan bilgilerle karışmasını önleyen ve bu gereksiz bilgilerin devre dışı kalmasını sağlayan kontrollü bilişsel bir süreçtir (Sayar, 2016).
Birçok araştırmada kelimelerin duygusal değerinin unutmayı nasıl etkileyeceği araştırılmıştır. Duygusal değeri olan kelimelerin nötr kelimelerden daha fazla hatırlanarak ‘’bellek artırım etkisi’’ (memory enhancement effect) oluşturduğu gözlemlenmiştir. Romantik ilişkilerin, duygu yoğunluğu yüksek yaşantıların zor unutulmasının bir sebebi de budur. Ayrıca olumlu kelimeler nötr ve negatif kelimelere göre daha çok hatırlanmaktadır.
Sonuç olarak duygusal değeri olan kelimeleri ketlemenin nötr kelimelere; olumlu kelimeleri ketlemenin de olumsuz ve nötr kelimelere göre daha zor olduğu gözlenmiştir. Ayrıca, yönlendirilmiş unutma açısından anlamlı bir cinsiyet farkı bulunmamıştır.
Psk. Dan. Merve ALATAŞ
Kaynakça
Ayhan, A. B. (2017). Bilişsel gelişim. Pegem Atıf İndeksi, 104-128.
Bacanlı, H. (2011). Eğitim psikolojisi. Ankara: Pegem Akademi.
Başaran, D. C. ve Yıldırım, F. ve Ekenci, B. Y. ve Kılıç, S. ve Ülgen, P. (2008). Nöroplastisite ve güncel yaklaşımlar, Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi.
Bozkurt, Ş. (2017). Öğrenme-öğretme yaklaşımları. Pegem Atıf İndeksi, 107-189.
Engin, A. O. ve Calapoğlu, M. ve Gürbüzoğlu, S. (2008). Uzun süreli bellek ve öğrenme. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 1(2).
Keleş, E., Çepni, S. (2006). Beyin ve öğrenme, Türk Fen Eğitim Dergisi, 6, 78-86.
Korkmaz, İ. (2017). Sosyal öğrenme kuramı. Pegem Atıf İndeksi, 21, 245-269.
Korkmaz, Ö. ve Mahiroğlu, A. (2007). Beyin, bellek ve öğrenme, Kastamonu Eğitim Dergisi, 35, 56-60.
Küçükkaragöz, H., (2017). Bilişsel gelişim ve dil gelişimi. Pegem Atıf İndeksi, 9, 83-122.
Neyzi, L. (2011). Nasıl hatırlıyoruz? Türkiye’de Bellek Çalışmaları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
Oktay, S., Çakır, R. (2013). Teknoloji destekli beyin temelli öğrenmenin öğrencilerin akademik başarıları, hatırlama düzeyleri ve üstbilişsel farkındalık düzeylerine etkisi. Türk Fen Eğitimi Dergisi, 10(3), 3-23.
Özden, M. (2005). Fen bilgisi dersinde beyin temelli öğrenmenin akademik başarıya ve hatırlama düzeyine etkisi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi), Eskişehir.
Öztürk, B. ve Kısaç, İ. (2017). Bilgiyi işleme modeli. Pegem Atıf İndeksi, 16, 303-335.
Öztürk, E. S. ve Kahraman, B. ve Gemici, S.ve Kargın, Ş. (2001). Örtük uyaranın duygusal içeriğinin yüz hatırlama performansına etkisi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Sayar, F. (2016). Kelimelerin duygusal değeri ve cinsiyetin yönlendirilmiş unutma üzerindeki etkisi, 8,30-33.
Sülün, Y. ve Yurttaş, G. D. ve Şerenli, E. (2008). Sözel zekaya sahip olan öğretmen adaylarına biyoloji öğretiminde alternatif öğrenme yaklaşımı: Beyin temelli öğrenme. Erzincan Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 1(2), 171-184.
Şimşek, N. (2007). Koşut öğretim ortamlarının tasarımı ve koşutluğun öğrenme sürecine etkileri, Journal of Educational Sciences & Practices, 52, 8-11.
Terry, W.S. (2013). Öğrenme ve bellek. Ankara: Anı Yayıncılık.
Underwood, B.J. (1957). Interference and forgetting psychologlcal review, 64, 49-61.
Ün, K. (1986). Öğrenmeyi ve hatırlamayı kolaylaştırma yolları, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, 115-119
Wood, G. (1967). Mnemonic Systems in Recall Journal of Educational Psychology, 58 : 6. s : 1-27.
