Yıllarca ebeveynlerin ve eğitimcilerin korkulu rüyası olan “ekran süresi”, bilim dünyasında sessiz bir devrime tanıklık ediyor. “Oyun oynamak beyni çürütür” şeklindeki o eski ve kalıplaşmış argüman, yerini çok daha nüanslı, veriye dayalı ve heyecan verici bir gerçeğe bırakıyor: Beynimiz, maruz kaldığı dijital meydan okumalara göre fiziksel olarak şekilleniyor. Son yirmi yılda yapılan 150’den fazla nörobilimsel çalışmayı masaya yatırdığımızda gördüğümüz tablo, oyunların pasif bir uyuşturucu değil, doğru dozda alındığında güçlü bir “bilişsel antrenman” aracı olduğudur (Granic, Lobel, & Engels, 2014).
Ancak her oyun aynı etkiyi yaratmıyor. Tıpkı halter kaldırmanın bacak kaslarını, koşmanın ise kardiyovasküler sistemi geliştirmesi gibi; bir Counter-Strike oyuncusunun beyni ile bir SimCity oyuncusunun beyni çok farklı zihinsel kasları çalıştırıyor.
Kaosun İçindeki Düzen: Aksiyon Oyunları ve Hiper-Dikkat
Halk arasında genellikle şiddet içerikleriyle eleştirilen “First-Person Shooter” (FPS) oyunları, nörobilimciler için şaşırtıcı bir hazineye dönüştü. Call of Duty veya Overwatch gibi oyunlar, oyuncuyu sürekli değişen, öngörülemez ve görsel olarak karmaşık bir ortamın içine atar.
Shutterstock
Keşfet
Araştırmalar, bu kaotik ortamda hayatta kalmaya çalışan beynin, görsel bilgiyi işleme hızını dramatik biçimde artırdığını gösteriyor. Green ve Bavelier’in (2003) literatürde çığır açan çalışmaları, aksiyon oyuncularının “görsel seçici dikkat” konusunda oynamayanlara göre %50’ye varan bir üstünlük sağladığını kanıtladı. Bu oyuncular, kalabalık bir ortamda (örneğin yoğun trafikte veya kalabalık bir caddede) tehlikeyi veya aradıkları nesneyi çok daha hızlı fark edebiliyorlar. Daha da ilginci, bu oyunlar “kontrast duyarlılığını”—yani gri tonları ayırt etme yeteneğini—geliştirerek, yaşlanmayla birlikte doğal olarak azalan bir göz fonksiyonunu iyileştirebiliyor (Li, Polat, Makous, & Bavelier, 2009). Yani aksiyon oyunları, bir anlamda beynin görme merkezine ince ayar yapıyor.
Dijital Satranç: Strateji Oyunları ve Yönetici Beyin
Eğer aksiyon oyunları beynin “refleks” tarafını eğitiyorsa, StarCraft veya League of Legends gibi strateji oyunları da beynin “CEO”sunu, yani prefrontal korteksi eğitiyor. Bu oyunlar, sınırlı kaynakları yönetirken aynı anda düşman hareketlerini takip etmeyi ve uzun vadeli planlar yapmayı gerektirir.
Bilimsel literatürde bu durum “bilişsel esneklik” olarak tanımlanıyor. Bir strateji oyuncusu, saniyede onlarca karar vermek zorundadır. University of Texas’ta yapılan bir araştırma, StarCraft oynamanın bireylerin değişen durumlara zihinsel olarak adapte olma yeteneğini (bilişsel esnekliği) artırdığını ortaya koydu (Glass, Maddox, & Love, 2013). Yaşlı bireyler üzerinde yapılan çalışmalar ise strateji oyunlarının, yaşa bağlı zihinsel gerilemeyi yavaşlatan “yönetici işlevleri” koruduğunu gösteriyor (Basak et al., 2008). Bir nevi, beyni emekliliğe karşı dirençli hale getiriyorlar.
Üç Boyutlu Labirentler: Platform Oyunları ve Hafıza
Belki de en somut fiziksel kanıt, Super Mario 64 gibi 3D platform oyunlarından geliyor. Bu oyunlar, oyuncunun karmaşık haritalarda yönünü bulmasını ve uzamsal ilişkileri sürekli hafızasında tutmasını talep eder.
Berlin’de Max Planck Enstitüsü tarafından yürütülen çarpıcı bir deneyde, günde 30 dakika Super Mario oynayan yetişkinlerin beyinlerinde, hafıza ve yön bulmadan sorumlu olan “sağ hipokampus” bölgesinde gri madde hacminin arttığı gözlemlendi (Kühn et al., 2014).
Bu bulgu, Alzheimer gibi hipokampal küçülmeyle ilişkili hastalıkların önlenmesi veya rehabilitasyonu açısından oyunların potansiyel bir “dijital ilaç” olabileceğine dair umutları artırıyor. Aynı şekilde, Portal 2 gibi fizik tabanlı bulmaca oyunlarının, problem çözme ve uzamsal akıl yürütme testlerinde, sırf bu iş için tasarlanmış eğitim yazılımlarından daha etkili olduğu saptanmıştır (Shute, Ventura, & Ke, 2015).
Bir Uyarı: “Beyin Egzersizi” Pazarlaması
Burada önemli bir parantez açmak gerekiyor. Piyasada “Zekanızı geliştirir” iddiasıyla satılan basit “beyin egzersizi” (brain training) uygulamaları (Lumosity vb.), ticari video oyunları kadar şanslı değil. 11.000 kişilik dev bir çalışma, bu tür basit oyunların insanları sadece “o oyunda” iyi yaptığını, ancak bu becerinin genel zekaya veya günlük hayata transfer edilmediğini ortaya koydu (Owen et al., 2010; Simons et al., 2016). Görünen o ki beyin, gelişmek için basit tekrarları değil, Portal veya StarCraft gibi karmaşık, zengin ve zorlayıcı deneyimleri arzuluyor.
Sonuç: Doz ve İçerik Meselesi
Sonuç olarak bilim bize şunu söylüyor: Video oyunları homojen bir “zaman kaybı” kümesi değildir. Aksine, beynin plastisitesini (değişebilirliğini) tetikleyen güçlü araçlardır. Aksiyon oyunları algıyı keskinleştirirken, strateji oyunları planlama yeteneğini, 3D oyunlar ise hafıza mimarisini güçlendirir (Bediou et al., 2018).
Elbette anahtar kelime “denge”dir. Hiçbir nörobilimsel çalışma, sosyal izolasyona yol açacak düzeyde oyun oynamayı önermez. Ancak, bilinçli seçilen ve kararında oynanan bir oyunun, zihinsel alet çantamızı keskinleştiren modern bir bileği taşı olduğu artık bilimsel bir gerçektir.
Kaynakça
- Basak, C., Boot, W. R., Voss, M. W., & Kramer, A. F. (2008). Can training in a real-time strategy video game attenuate cognitive decline in older adults? Psychology and Aging, 23(4), 765–777.
- Bavelier, D., Green, C. S., Pouget, A., & Schrater, P. (2012). Brain plasticity through the life span: Learning to learn and action video games. Annual Review of Neuroscience, 35, 391–416.
- Bediou, B., Adams, D. M., Mayer, R. E., Tipton, E., Green, C. S., & Bavelier, D. (2018). Meta-analysis of action video game impact on perceptual, attentional, and cognitive skills. Psychological Bulletin, 144(1), 77–110.
- Glass, B. D., Maddox, W. T., & Love, B. C. (2013). Real-time strategy game training: Emergence of a cognitive flexibility trait. PLOS ONE, 8(8), e70350.
- Granic, I., Lobel, A., & Engels, R. C. (2014). The benefits of playing video games. American Psychologist, 69(1), 66–78.
- Green, C. S., & Bavelier, D. (2003). Action video game modifies visual selective attention. Nature, 423(6939), 534–537.
- Kühn, S., Gleich, T., Lorenz, R. C., Lindenberger, U., & Gallinat, J. (2014). Playing Super Mario induces structural brain plasticity: Gray matter changes resulting from training with a commercial video game. Molecular Psychiatry, 19(2), 265–271.
- Li, R., Polat, U., Makous, W., & Bavelier, D. (2009). Enhancing the contrast sensitivity function through action video game training. Nature Neuroscience, 12(5), 549–551.
- Owen, A. M., Hampshire, A., Grahn, J. A., Stenton, R., Dajani, S., Burns, A. S., … & Ballard, C. G. (2010). Putting brain training to the test. Nature, 465(7299), 775–778.
- Shute, V. J., Ventura, M., & Ke, F. (2015). The power of play: The effects of Portal 2 and Lumosity on cognitive and noncognitive skills. Computers & Education, 80, 58–67.
- Simons, D. J., Boot, W. R., Charness, N., Gathercole, S. E., Chabris, C. F., Hambrick, D. Z., & Stine-Morrow, E. A. (2016). Do “brain-training” programs work? Psychological Science in the Public Interest, 17(3), 103–186.
