Kişisel hijyen, sağlıklı alışkanlıklar ve etkili öz bakım becerileri için hedefler belirlemek herkes için önemliyken, otizm spektrumundaki bireylerin bu yeterlilikleri geliştirirken ek desteğe ihtiyacı olabilir. Örneğin otizmli öğrencilere öz bakım becerilerini öğretmenin sağlık, güvenlik ve kendini savunma becerilerini geliştirmeye yardımcı olabileceğini söyleyebiliriz. Yaşam ve özbakımla ilgili becerileri konuyu açılamayı kolaylaştırmak adına aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz.
- Sağlık ve güvenlik
- Kendini savunma becerileri
- Topluluk Katılımı
- Kişisel ilişkiler
- Endişe ve depresyon
- Sosyal iletişim
- Planlama, organizasyon ve dayanıklılık
- Yönetici işleyişi ve kariyer becerileri
- Kişisel sorumluluk ve özgüven
- Yaşam becerileri, bağımsız yaşam ve kariyer hedefleri
- Benlik imajı, benlik saygısı ve benlik saygısı
Kişisel hijyen ve öz bakım becerileri için hedef belirleme, bireyin mevcut beceri analizinin bir değerlendirmesini tamamlayarak başlamalıdır. Bu, daha fazla desteğe, talimata ve güçlendirmeye ihtiyaç duyan belirli alanları belirleyecektir. Bu becerilerin hedeflenmesi, zamanla kazanılan öz bakım ve kişisel hijyen hedeflerine yönelik davranışta anlamlı değişiklikler üretecektir.
Öz Bakım ve Kişisel Hijyen Becerilerini Desteklemeye Yönelik Stratejiler
Otizm spektrumundaki kişilere öz bakımı, kişisel hijyeni ve sağlıklı alışkanlıkları öğretmenin birçok yolu vardır, ancak yaklaşımlar her bireyin benzersiz ihtiyaçlarına uyacak şekilde uyarlanmalıdır. Aşağıdakiler, yeni öz bakım becerilerinin geliştirilmesine yardımcı olabilecek stratejilerdir.
-
Doğrudan talimat
Daha önce belirli bir beceri öğretilmemiş olanlar için doğrudan öğretim sağlanmalıdır. Örneğin, adım adım destek ve açık talimat, bir öğrenci ilk kez çamaşır yıkamayı veya başka bir ilgili görevi kendi başına yaptığında verilmelidir. Kişisel özerklik ve görevdeki bağımsızlık zamanla geliştikçe, destek geri çekilebilir (yani, sönebilir).
Yeni becerilerin öğretilmesi sürecinde, daha önce öğretilmemiş herhangi bir beceri için her zaman yeterli talimat ve doğrudan rehberlik sağlamalıdır. Uygulama, beceride ustalaşıncaya ve görevi bağımsız olarak tamamlamak için gerekli olan yeterlilikler başarıyla elde edilene kadar devam etmelidir. Ek olarak, görevin yalnızca bir terapi odasının veya rehabilitasyon merkezinin dört duvarı içinde olmak yerine, bağımsız olarak gerçekleştirileceği gerçek yaşam ortamlarında yeni becerileri uygulama fırsatlarını dahil etmek önemlidir.
-
Sosyal Öyküler
Sosyal öyküler , otizm spektrumundaki bireylere öz bakım ve kişisel hijyen becerilerini öğretmek için başka bir yardımcı uygulamadır. Bu öyküler, öz bakım becerilerine sahip insanların görsel hikayelerini ve örneklerini sağlar. Bu tür öyküler, sağlıklı alışkanlıklar için yeni yetkinlikler geliştiren öğrencileri eğitmek için kullanılabilir.
Örneğin kısa bir sosyal öykü, okulda ellerini yıkamak için etkili bir yaklaşım sergileyen bir kişiyi içerebilir. Resimli modeller ve yazılı adımlar aracılığıyla, görevin tamamlanmasına yol açan hedefin her bir bölümünü tanımlamak için çizimler uygun ayrıntılarla verilir. Bu hikayelerin genel amacı, baştan sona sağlıklı kişisel bakım becerileri ve kişisel hijyen yeterliliklerini öğretmektir.
-
Görsel programlar, ipuçları ve kontrol listeleri
Kontrol listeleri ve görsel programlar , öğrencilerin tamamlanması gereken görevlerle ilgili zorlanmalarını teşvik için gün boyunca bilgi istemleri, ipuçları ve hatırlatıcılar sağlar. Otizmli birçok birey en iyi resimler ve semboller aracılığıyla öğrendiğinden, günlük bir programda kısa, yazılı istemlerle birlikte görsel ipuçları sağlamak faydalı olabilir.
Örneğin, üçüncü sınıf öğrencisi zeynep, sabah rutininin görsel bir programını yazdırdı ve buzdolabına bantladı. Program, sabah boyunca belirli zamanlarda tamamlanması gereken görevlerin resimlerini içerir ve Zeyneb’in öğrendiği her yeni beceri için görsel istemler, ona görevin her bir bölümünü tamamlamasını hatırlatmak için basit bir dizi adıma bölünür. Her adım tamamlandığında, görsel programdan çıkarılabilir veya doğrudan Zeyneb’in kişisel kontrol listesinden işaretlenebilir.
Otizmli çocuk bir program yazıyor
-
İleri ve geri zincirleme
İleri ve geri zincirleme, otizm spektrumundaki öğrencilere yeni yaşam becerileri öğretmek için etkili olan iki ek yaklaşımdır. İleri zincirlemede, öğrenciden yeni bir kişisel bakım becerisinin ilk adımını (örneğin ayakkabısını bağlama) tamamlaması istenir ve görevin geri kalanı onlar için tamamlanır. İlk adım öğrenildikten ve öğrenci tarafından bağımsız olarak tamamlanabildikten sonra, öğrenci, ayakkabılarını bağlamak için görevler zincirindeki ikinci adımı tamamlamaktan sorumlu olur.
Geriye zincirleme, ileriye zincirlemeye benzer; ancak öğrenciye yeni görevin ilk adımını kendi başına yaptırmak yerine, önce görev zincirindeki son adımı bağımsız olarak tamamlaması söz konusudur. Ayakkabı bağlama örneğinde, son görev bağcığı sıkıca çekmek olacaktır ve öğrenci, daha sonra, ilk adım da dahil olmak üzere, tüm adımlar dizisi bağımsız olarak tamamlanana kadar zincirde geriye doğru çalışacaktır.
-
Motivasyon ve pekiştireçleri kullanma
Etkili pekiştireçlerin kullanılması, bir öğrencinin günlük olarak öz bakım görevlerini tamamlamak için yeterince motive olmasını sağlamak için çok önemlidir. Bir çocuk bir görevi nasıl tamamlayacağını bildiği halde yapmamayı seçtiğinde, doğrudan talimat gerektiren bir beceri eksikliğinden ziyade, motivasyon eksikliği sözkonusu olabilir.
Yetersiz motivasyon durumunda, çocuğu kendi kendine bakım görevine veya etkinliğine katılmaya teşvik etmek için oyuncaklar, dikkat, duyusal öğeler veya yenilebilir yiyecekler gibi bireyselleştirilmiş pekiştireçler sağlamak önemlidir. Pekiştirme daima beceri tamamlandıktan hemen sonra yapılmalıdır. Eğitimi eğlenceli ve ilgi çekici hale getirmek unutulmamalıdır!
-
“Önce -sonra” kuralı (Premack İlkesi )
Otizm spektrumundaki öğrencilerle “önce sonra” kuralını uygulamak, motivasyonu güçlendirmenin, önemli öz bakım becerilerini öğretmenin ve kişinin yaşam kalitesini ve bağımsızlık düzeyini geliştirmenin bir başka etkili yolu olabilir. Premack ilkesine göre davranışları öğrenmek için sonuçlarına bakmamız gerekir. Yani yapılan eylemin sonunda gelen ceza veya ödüle göre davranışlar oluşur. Bu sayede de öğrenme gerçekleşir. Aslında yıllardır insanların kullandığı bir yöntemdir.
Örnek vermek gerekirse ödevlerini yaparsan bilgisayar oynayabilirsin veya bana yardım edersen sana telefonunu veririm gibi koşul belirtilen durumlar premack ilkesidir.Bu strateji, öğrencinin eğlenceli, zevkli ve pekiştirici işlevi gören bir aktiviteye başlamadan önce daha az zevkli (yani daha zor) bir görevi tamamlamasını gerektirir .
Bu tekniği göstermek için Oğuzhan’ın annesi, çizgi filmin bir bölümünü izlemeden önce banyo yapmasını ve dişlerini fırçalamasını istiyor. Bu şekilde Oğuzhan’ın önce öz bakım aktivitelerini tamamlaması gerekir ve ardından sevdiği çizgi filmden bir bölüm izleyebilir.
-
İşlevsel iletişim
Otizm spektrumundaki bireylerin, çevrelerindekiler tarafından kolayca anlaşılabilecek, güçlü ve işlevsel bir iletişim biçimine sahip olmalarının sağlanması gerekmektedir. En yaygın iletişim biçimi konuşulan dil olsa da, otizmli öğrenciler, benzersiz ihtiyaçlarına göre uyarlanmış alternatif bir iletişim sistemine ihtiyaç duyabilirler.
İşaret dili, işaret etme, yazma, resim alışverişi iletişim sistemleri (PECS), dokunma ve hatta gözle bakma , sözel dil yerine kullanılabilecek iletişim biçimleridir. Öğrenciler, talepte bulunmak, yardım istemek ve düzenli olarak güvende kalmak için ihtiyaçlarını verimli ve etkili bir şekilde iletebilmelidir.
Otizm spektrumundakilere gelişimsel olarak uygun kişisel güvenlik, boş zaman, öz bakım ve hijyen becerilerini öğretmek çok önemlidir. Kişisel bakım ve kişisel hijyen uygulamalarının bazı temel biçimleri şunları içerir: el yıkama, banyo yapma, diş fırçalama ve hatta tırnak kesmek, saç kesimi yapmak veya günlük tutmak gibi pek sık düşünmediğimiz görevler. Bu günlük yaşam becerilerinin her birinin özel eğitim gerektirebileceği ve yeterliliklerin öğrencinin bireysel ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde uyarlanması gerektiği unutulmamalıdır.
