YARATICI ZİHİN
Yaratıcı zihin yeni çığır açar (Gardner, 2014). Yaratıcı zihne sahip olan insanlar entelektüel kapasite, nörokimyasal denge bakımından bazı farklılıklar göstermektedir. Düşünme ve çağırışım süreçleri, kısa süreli hafıza, beynin yönetici işlevleri, yaşantı deneyimlerine açıklık, dopamin vb. sinir iletici nörotransmitterler yaratıcı zihinde farklı olarak işlemektedir.
Yaratıcı bir zihin olan Tesla’nın yaşam öyküsüne bakıldığında kuramını tutkulu ve cesur bir biçimde savunduğu görülmüştür. Tesla’da obsesif-kompülsif yaşantılar, mani, duyusal uyarıcılara aşırı derecede hassasiyet gösterme söz konusudur. Onun özel durumu, günümüzde sinirbilim alanında yaratıcılığın biyolojik temelleri adıyla çalışılmaktadır. Bunun yanında Tesla istisnai bir entelektüel yetenektir, eidetik bellek (fotoğrafik bellek) yapısına sahiptir. 10 yaşındayken matematik problemlerini çok hızlı çözdüğü için öğretmeninde kopya çektiği şüphesi uyandırmıştır. Bunun üzerine öğretmeni ebeveynleriyle iletişime geçmiştir. Tesla, matematik sorularını ebeveynleri ve öğretmeninin gözü önünde hızlı bir şekilde çözerek kendini aklamıştır.
Atipik zihinsel yetenekler ve psikopatolojilerin de yaratıcı bir zihni inşa etmesi bakımından Tesla’nın öyküsü dikkate değer görülmektedir. Tesla çocukluğunu doğada gezerek, ahırdaki hayvanlarla oynayarak geçirmiştir. Çocukluk döneminde de mısırın sapıyla oyuncak bir tüfek, kurbağaları yakalamak için kanca gibi çeşitli icatlar yapmıştır. Yuvarlak nesnelere karşı nefret duymaktadır. Şeftaliye baktığında sinirlendiğini söylemiştir. Bir inci gördüğünde tekmelenmiş gibi hissettiğini ifade etmiştir. Keskin kenarlı cisimler karşısında da büyülendiğini belirtmiştir. Mikroba karşı fobi geliştirmiştir; başka birisinin saçlarına dokunmasının düşüncesi dahi onun için tiksinti verici bir durum halini almıştır. Bundan dolayı suların temizliğiyle ilgili aşırı derece endişe duymuş ve mikroplardan korunmak için sık sık eldiven giymiştir. Yürüyüşlerde adımlarını sayan, içtiği kahve fincanlarının kübik değerlerini hesaplayan bir zihni vardır (Schilling, 2020).
Tarihe bakıldığında bazı bilim insanlarının ve sanatçıların yaratıcı zihne sahip olup, buna uygun olmayan bir toplumsal yapıda yaşamanın bedelini çeşitli şekillerde ödedikleri görülmüştür. Galilei Galileo yaşadığı dönemde bilimde yenilikçi bir çığırın başlangıcını oluştursa da hapse atılarak suçlanmıştır. Hayattayken değeri bilinmemiş yaratıcı insanlar arasında Johann Sebastian Bach, Vincent Van Gogh, Gregor Mendel de bulunmaktadır. Yaratıcı zihnin tezahürü olan çalışmalarıyla bilim ve sanat alanına yaptıkları katkılar günümüze kadar ulaşan Freud ve Keynes de yaşadığı dönemde alayla karşılaşmıştır (Gardner, 2014).
Bu açıdan düşünüldüğünde yaratıcı zihinlerin kendi doğasını yaşayabildiği bir toplumun inşasında öğretmenin işlevi değerli görülmektedir. Öğretmenin eğitim ortamı aracılığıyla çocuktaki yaratıcı zihin işlevlerini açığa çıkartacak bir eşlikçi olması kritik bir anlam taşımaktadır (Özmusul, 2012). Böylece çocuklar duyarlı, yaratıcı, estetik algı kapasitesi gelişmiş, araştıran özelliklerini açığa çıkarabilecekleri bir alan bulmuş olur (Aykanat, 2018).
Yaratıcılık alanında çalışan psikolog Mihaly Csikszentmihalyi, yaratıcılığın sadece bir bireye veya küçük gruplara özgü olmadığını belirtmiştir. Ona göre yaratıcılık birbirinden bağımsız üç unsurun etkileşimiyle ortaya çıkmaktadır. Bu üç unsur şu şekildedir:
- Birey: Tarih denemesi yazan tarihçi, bilgisayar programı yazan bilgisayar mühendisi gibi bir bilim dalında veya meslekte uzmanlaşan bireyi ifade eder.
- Alan veya konu: Bilimsel bir makalenin özellikleri gibi bireyin üzerinde çalıştığı ve çeşitleri, sınırlılıkları olan, kültürel yönü olan boyuttur.
- Sosyal alan: İlgilenilen konuyla ilgili yaşantısal deneyimi ifade eder. Üniversite hocaları, yarışma jürileri gibi alan temsilcileri nihayetinde bireyi veya eseri değerlendirmeye tabi tutar (Gardner, 2007).
YARATICI ZİHNİN EĞİTİMDEKİ YANSIMALARI
Yeni sorular sormak, çözümler üretmek, mevcut bilgilerin kapsamını genişletmek gibi süreçler yaratıcı bir zihinden doğar. Yaratıcı zihne sahip olan öğrenciler mevcut bilgilerin dışına çıkarak özgün sorular sorar; müfredata uymakla birlikte beklenmedik proje ve çalışmalar geliştirirler. Yaratıcı zihin, kalıpların dışında düşünme tarzına sahiptir. Farklı uygulamalar önerir. Yaratıcı zihne sahip birey lider konumundaysa yeni vizyonlar oluşturulmasına katkı verir. Her ne kadar erken dönemden itibaren meraklı kişilik yapısının varlığı söz konusu olsa da yaratıcı zihin seviyesine disiplinli ve sentezci düşünmede uzmanlaştıktan sonra erişilebilir. Yaratıcı zihnin sahte biçiminde ise yüzeysel, yeni ve uçuk bilgilerin sunulması söz konusudur (Gardner, 2007).
SAYGILI ZİHİN
Saygılı zihin, farklı kültürel bakış açılarını takdir etmek ve farklı olanlarla etkili bir şekilde çalışabilmekle ilgilidir (Lockerbie & Williams, 2019). Toplumla uyum içinde yaşamak, iş birliği yapabilmek, insanlığın refahı adına üretken faaliyetlerde bulunmak için saygılı zihin yapısına ihtiyaç vardır (Özdiyar ve Senemoğlu, 2020).
SAYGILI ZİHNİN EĞİTİMDEKİ YANSIMALARI
Saygılı zihin yapısındaki bireyler farklılıklarla zıtlaşmaz, farklılıklara yapıcı bir şekilde yaklaşır. Saygılı zihin yapısındaki öğrenciler arkadaşlarıyla, öğretmenleriyle sosyal çevresiyle saygılı bir şekilde iletişim kurar. Saygılı zihne sahip yetişkin, statüsünden bağımsız olarak iş yerinde astlarıyla ve üstleriyle etkileşim içinde çalışır. Saygılı zihin için çevrenin çocuğa yönelik olarak doğumdan itibaren destekleyici bir tutum içinde olması değer taşımaktadır. Saygılı zihnin sahte biçimleri söz konusu olduğunda çevreyle iş birliği kurmakla ilgili bir emek söz konusu değildir. Birey, kendinden üstün olan diğer insanlara karşı saygılı bir tutum sergilerken kendinden daha zayıf durumda olanları aşağılama eğilimindedir (Gardner, 2007).
ETİK ZİHİN
Etik zihin, davranışlarının sorumluluğunu almakla ilgilidir (Lockerbie & Williams, 2019). Birey, iyi çalışmanın norm olarak kabul edildiği çevredeyse etik bir zihin yapısı geliştirmesi olasıdır. Regio Emilia’da olduğu gibi İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra toplumu geliştiren atılımların yapılması etik zihin yapısının tezahürüdür (Gardner, 2007).
ETİK ZİHNİN EĞİTİMDEKİ YANSIMALARI
Etik zihne sahip bir öğrenci veya yetişkin kendi değerlerine uygun davranışlar sergiler. İyi çalışır ve iyi bir vatandaş olmak için emek verir. Etik zihin yapısındaki bir öğrenci, gelecekteki toplumsal rolünün sorumluluklarını yerine getirme eğilimindedir. Etik zihne sahip ve iş yerinde çalışan bir birey, mesleğinin değerlerini bilir ve bu değerleri koruma konusunda hassasiyetleri vardır. Kişisel çıkarlarıyla ters düşse bile doğruları söylemekten geri durmaz. Etik zihin için çeşitli kavramsallaştırmalar ve soyut düşünme becerisi gereklidir. Etik davranışlar aynı zamanda güçlü bir karakterin tezahürüdür. Sahte bir etik zihnin varlığında ise bireyin davranışlarıyla sözleri birbiriyle uyumluluk göstermez. Sınırlı sayıda etik davranışlarda bulunsa bile genel anlamda sorumsuz bir tutum içindedir (Gardner, 2007).
Mavi Tuğba Ateş
Erken çocukluk eğitimcisi/Psikolojik danışman
KAYNAKÇA
Aykanat, E. (2018). Okul öncesi öğretmenlerinin sanat eğitimine yönelik tutumlarını belirlemek üzere ölçek geliştirme çalışması. Yüksek lisans tezi. Başkent Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Gardner, H. (2007). The five minds for the future. Schools Studies in Education, 5(1), 1-6.
Gardner, H. (2014). The five minds for the future. Chicago Journals, 5(1), 17-24.
Lockerbie, H. & Dorothy, W. (2019). Seven pillars and five minds: small business workplace information literacy. Journal of Documentation, 75(5), 977-994.
Özdiyar, Ö., ve Senemoğlu, N. (2020). Ortaokul öğrencilerinin saygılı ve etik zihin (SEZ) özellikleri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. Advance online publication. doi: 10.16986/HUJE.2020063908
Özmusul, M. (2012). Öğretmen eğitiminde yaratıcılık ve inovasyon. Kastamonu Eğitim Dergisi, 20(3), 731-746.
Schilling, M. A. (2020). Dâhilerin tuhaf dünyası (çev. T. Göbekçin). İstanbul: Paloma Yayınevi.
