“Sistem Düşüncesi” demek ne anlama geliyor? Bu terimi, dinamik karmaşıklığı haritalamamıza ve keşfetmemize yardımcı olan bir araç seti için kullanabiliriz. Nedensel döngü diyagramları, stok-akış diyagramları ve benzetişim modeller gibi. Gerçekliğe has bir bakış açısı olarak da kullanabiliriz. Bütünü ve bütünü oluşturan parçaların birbirleri ile nasıl karşılıklı ilişkide olduğunun farkına varmamızı sağlayan bir bakış açısıdır. Sistem düşüncesi dinamik karmaşıklık ile ilgili anladıklarımızı ifade etmemizi sağlayan özel bir söz dağarcığı anlamına gelebilir. Örneğin, sistem düşünürleri genellikle dünyayı; pekiştiren veya dengeleyen süreçler, sınırlar, gecikmeler, zaman boyunca davranış örüntüleri gibi kavramlarla açıklarlar.
Eğitimde sistem düşüncesi, detaylara odaklanmak yerine bir olayın, durumun bütünü ve ilişki sistemini görmeyi sağlayan bir bakış açısıdır. Bütün bağımsız bir varoluşa sahiptir. Sistem Dinamikleri, düşünmenin dili gibidir. Bir lisan gibi sıra sıra, önceki öğrenmenin üzerine bir şeyler daha koyarak,sarmal bir şekilde, ilişkiler kurarak, öğrenilir (Sezen ve Günal, 2007). Çocuktan yetişkine, her yaş grubu tarafından kullanılabilir. Nasıl aynı harfleri, kelimeleri, cümle yapılarını her yaşta kullanıyorsak, sistemsel düşünme araçlarını da bu şekilde kullanırız.
Sistem düşünürü, sistemin dinamiklerini ve parçalarının karşılıklı ilişkilerini incelemek için “geriye çekilir”. Bir ağacın ayrıntıları yerine, ormanı görür.
- “Büyük resim ile önemli ayrıntılar arasındaki dengeyi nasıl koruyabilirim?”
- “Sistemi incelerken hangi zaman aralığını kullanmalıyım?”
- “Etkileyip değiştirebileceğim konulara mı, etkimin olamayacağı konulara mı odaklanıyorum?”
Sistem düşünürü, zaman boyunca değişim grafiği gibi araçlar kullanarak örüntü ve eğilimleri kaydeder ve gözlemler. Grafikler, sistemin yapısını ve ögelerin birbirine bağımlılığını görmeyi kolaylaştırır.
- “Sistemde değişen önemli ögeler hangileri?”
- “Ögeler zaman içinde nasıl değişiyorlar?”
- “Değişen ögeler hangi yönde, ne miktarda değişiyor?”
- “Zaman boyunca hangi örüntüler, eğilimler oluşuyor?”
Sistem düşünürü, sistemde etkin bir değişim yapabilmek için, sistemin yapısının bilinmesi gerektiğinin farkındadır.
- “Parçalar birbirlerini nasıl etkiliyor?”
- “Parçaların düzenlenmesi ve karşılıklı ilişkileri gözlemlenen davranışı nasıl yaratıyor?”
- “İşler kötüye gittiğinde, dış nedenleri suçlamak yerine iç nedenlere nasıl odaklanabilirim?”
Herhangi bir durum içinde birey, olayları algılar, yorumlar ve böylece dünya ile ilgili bir resim, bir zihinsel model oluşturur. Zihinsel modeller, bazen yaşam boyu süren varsayımlar, inançlar, değerlerden oluşur. Sistem düşünürü zihinsel modellerin bakış açılarını ve bunun sonucunda eylemleri ekilediğinin farkındadır.
- “İstediğimiz sonuçlara ulaşmada, mevcut zihinsel modellerimiz ne kadar yardımcı oluyor?”
- “Mevcut zihinsel modellerimiz, bu alandaki çabalarımızı ne kadar engelliyor?”
- “Zihinsel modellerin verdiğimiz kararlara etkisini başkalarının görebilmesine nasıl yardımcı olabilirim?”
Tanımı gereği, dinamik sistemler zaman boyunca sürekli değişir. Bu nedenle, sistem düşünürü, sistemin istenen sonuçları üretmeyi sürdürmesi için, sistemin davranışlarını sürekli izler, değerlendirir ve gerektiğinde önlem alır. Örneğin, başlangıçta algılanan sorun için “en iyi çözümü” belirlemek zor olabilir. Uygun bir çözüm denemek, sonra sonuçları değerlendirmek, sorunun anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Zaman içinde, her denemede veya yaklaşımda, sonuçları kontrol etmek ve gerekli önlemleri almak, sistemi istenen sonuçları üretir hale getirecektir.
- “Gelişmeleri izlemek için hangi göstergelere gereksinimimiz var?”
- “Değerlendirme yapmayı ve gerekiyorsa önlem almayı planladık mı?”
- “Değişiklikler düşünürken diğer sistem düşüncesi alışkanlıklarından yararlanıyor muyuz?”
Örnek Çalışmalar:
