Gardner beş tip zihin karakterinden söz eder. Beş zihin tipinin geçmişte değerli olduğu kadar gelecekte de değerini artırarak var olmaya devam edeceği savunulmaktadır. Bireylerin problem durumlarına çözüm üretme ve olası beklenmedik durumlar karşısında baş etme mekanizmalarını çalıştırma konusundaki işlevselliği zihin tiplerinin gelecekteki önemini vurgulamaktadır. Söz konusu zihin tipleri şunlardır: Disiplinli zihin, sentezci zihin, yaratıcı zihin, saygılı zihin, etik zihin (Gardner, 2019).
DİSİPLİNLİ ZİHİN
En az bir düşünme biçimi alanında uzman özelliği gösteren zihin tipi, disiplinli zihindir. Bu zihin tipinin görüşüne göre, en az bir disiplin alanında ustalaşmamış bir zihin başkalarının kontrolü altına girmektedir. Öğrencilerin anlama yetenekleriyle ilgili bilişsel araştırmacıların çalışmalarında iyi eğitim almış öğrencilerle hiç eğitim almamış olanlar karşılaştırılmıştır. Buna göre, öğrencilere yabancı oldukları kavramlar sorulduğunda makul düzeyde açıklamalar getiremediği görülmüştür. Bu durumun hiç eğitim almamış olan bireylerle benzer bir yön taşıması ise disiplinli düşünme tarzına dair bir fikir vermektedir. Söz konusu iyi eğitim almış, derslerden yüksek notlarla geçen öğrencilerin disiplinli düşünme tarzını öğrenemedikleri ifade edilebilir. Disiplinli düşünmeyi öğrenememenin sonucunda bazı düşünce ve davranış kalıpları açığa çıkmaktadır: Şiir söz konusu olduğunda biçimsel özelliklerinin veya şiirin duygusal boyutunun dikkate alınması, tarihi olaylara yönelik olarak tek yönlü açıklamalar getirilmesi, psikolojik durumları açıklarken bilinçdışı faktörlerin etkisine rağmen psikoloji öğrencileri tarafından kişisel iradeye yapılan körü körüne vurgu da disiplinli olmayan zihnin tezahürüdür. Ezbere bir eğitim anlayışında bilginin kaynağı olarak sadece geçmiş gösterilmektedir. Kesin olarak kabul edilen bilginin bilimsel yöntemler ve kuramlar aracılığıyla değişeceği kabul edilmektedir. Disiplinli düşünmek ise üretken olmayan ezbere düşünme tarzından uzakta bir yerde konumlanmaktadır. Konu ile disiplin birbirinden farklı kavramlardır. Konu, herhangi bir alanda bilgi edinmekle tanımlanabilirken, disiplin belli bir alanda belli bir biçimde düşünmeyi ifade etmektedir. Fen, tarih, edebiyat vb. alanları öğrenmek için bilgiye ihtiyaç vardır ancak disiplinli bir zihin bu bilgiler arasında bağlantı kurmayı mümkün kılmaktadır (Gardner, 2007). Disiplinli zihin, bilgi ve yeteneklerini geliştirebilmek adına sürekli olarak çabalaması gerektiğinin farkında olan zihin türüdür. Disiplinli zihin özelliklerinin erken dönemden itibaren kazanılması, yetişkinlik dönemindeki etkileri bakımından değerli görülmektedir (Can-Aran, 2014). Toplumsal yansımalar açısından bakıldığında, bilgide uzmanlaşmaya değer veren toplumlarda disiplinli zihne daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır (Davis & Gardner, 2012). Bir disiplinde uzmanlaşmak için sürece ihtiyaç vardır. Gardner, psikoloji eğitimi almış olmasına rağmen bir psikolog gibi düşünme biçiminin 10 yılda şekillendiğini belirtmiştir (Dağ, 2017).
Disiplinli zihnin belli başlı özellikleri bulunmaktadır. Öğrenilen bilgilerle günlük hayat arasında ilişki kurabilme becerisi, bilim insanı gibi düşünmek, öğrenilen bilgiyi farklı alanlarla bağlantı kurarak bilgide derinleşmek, disiplinli düşünmeye dair motive olmuş hissetmek bu özellikler arasındadır (Can-Aran ve Senemoğlu, 2020). Disiplinli zihin, belli bir çalışma alanına tam manasıyla dalmayı gerektirir (Pava, 2008). Bunun için gereken koşullar aşağıda sıralanmıştır:
- Çalışılacak disiplinle ilgili kavramı belirlemek. (Örneğin, Shakespeare’in bir sonesi).
- Belirlenen kavrama ilişkin kayda değer bir zaman dilimi ayırmak. Bu, derinlemesine incelemeye katkı verir.
- İlgilenilen kavrama farklı açılardan yaklaşmayı deneyimlemek. Öykü, mantıksal çıkarım, mizah, diyalog gibi birçok farklı açıdan çoklu yaklaşımla kavramı derinlemesine incelemekle ilgilidir. Burada zihin tipleri ile Çoklu Zeka Kuramı çakışır.
- Çoklu Zeka Kuramı bir kavramı farklı açılardan ele almaya yardımcı olan bir anlayışı temsil eder. Bu anlayışın işleyebilmesi için ise disiplinli zihne ihtiyaç vardır.
- İlgilenilen kavrama yönelik olarak pratik kazanmak, söz konusu kavramsal bilgiyle yaşantısal durumları derinlemesine işlemek…
Disiplinli zihin, derinlemesine ilgilenilen kavrama dair aşırı derecede takıntılı bir çalışma halinde saplantılı bir boyut aldığında çarpık disipline dönüşür. Bu patolojik bir sonucu doğurabileceği gibi muhakeme gücüne de zarar verebilir (Gardner, 2007).
DİSİPLİNLİ ZİHNİN EĞİTİMDEKİ YANSIMALARI
Disiplinli zihne sahip olan bir öğrenci tarih, matematik gibi okulda eğitimini aldığı temel disiplinlere ve hukuk, tıp gibi belli başlı mesleklere ait olan düşünme biçimlerini kullanmaya eğilimlidir. Yetenekleri arasında kendini işine verme, yaptığı işi sürekli daha iyi bir duruma getirme, aldığı örgün eğitimden sonra da eğitimini sürdürme gibi özellikler bulunur. Yetişkinlik dönemindeki iş hayatında mesleğinde uzmanlaşmaya devam eder, daha başka disiplinlerden de yetenekler edinmeye istek duyar. Disiplinli zihin, büluğ çağından önce başlar ve yaşam boyu sürer.
Disiplinli zihnin sahte versiyonları bireyde şu şekilde tezahür etmektedir (Gardner, 2007):
- İlgilenilen kavramı 10 yıl dahi deneyimlemediği halde uzmanlığını ilan eder.
- Amaçlara, ilgilenilen disiplinin sınırlarına körü körüne uyar; esnek düşünme kapasitesi düşüktür. Hazırlıklı veya yetenekli numarası yapar.
Mavi Tuğba Ateş
Erken Çocukluk Eğitimcisi/Psikolojik Danışman
KAYNAKÇA
Can-Aran, Ö. (2014). Disiplinli zihin özellikleri açısından fen ve teknoloji eğitimi ve öğrenci düzeylerinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Can-Aran, Ö. ve Senemoğlu, N. (2020). Ortaokul fen bilimleri dersinde disiplinli zihnin incelenmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 51, 152-178. doi: 10.9779/pauefd.703474
Davis, K. & Gardner, H. (2012). Five minds our children deserve: why they’re needed, how to nurture them. Journal of Educational Controversy, 6(1), article 10.
Dağ, N. (2017). Gardner’ın zihin tasnifi ışığında sınıf öğretmenlerine ilişkin bir tahlil denemesi. Uluslararası Sosyal Bilimler Eğitimi Dergisi, 3(1), 51-60.
Gardner, H. (2007). Geleceği inşa edecek beş zihin. (çev. F. Şar ve A. Hekimoğlu-Gül). İstanbul: Optimist Yayınları.
Gardner, H. (2019). Eğitilmemiş zihin. (çev. M. Özen-Kasımoğlu). İstanbul: Alfa Yayınları.
Pava, M. L. (2008). Loving the distance between them: thinking beyond Howard Gardner’s “Five Minds for the Future”. Journal of Business Ethics, 83, 285-296. doi: 10.1007/s10551-007-9619-6
