Pavlov’un köpekleri ile gerçekleştirdiği deneyleri, psikolojide en önemli kavramlardan birinin keşfinde kritik bir rol oynar. Tamamen bir tesadüf ile başlayan keşif, eğitimde öğrenme süreçlerinin temelini oluşturacak olan klasik koşullanma ilkesini oluşturur. Bu keşif, öğrenmenin nasıl gerçekleştiğine dair anlayışımızın yanı sıra davranış psikolojisi gelişimi üzerinde de önemli bir etkiye sahiptir. 86 yıllık hayatına Nobel ödülü, klasik koşullanma teorisi gibi bir çok başarıyı sığdıran Ivan Petrovich Pavlov, köpeklerle yaptığı deneyler yüzünden kimi zamanda eleştiri oklarının hedefi olmuştur. Teorisi çok detaylı olsa da bu yazıda en temel kavramları ele alınarak birincil güdülerin öğrenmeyi nasıl sağladığına dair 1890’lı yıllardan günümüze kadar bize esasta nasıl ışık tuttuğuna açıklık getirmeye çalışacağız.
Pavlov’un Köpekleri ve Meşhur Keşfin Perde Arkası
Köpeklerde sindirim ile ilgili deneyler psikolojideki en önemli keşiflerden birine nasıl yol açtı?
Ivan Pavlov, sindirim süreçlerini inceleyen çalışmaları nedeniyle 1904 Nobel Ödülü’nü kazanmayı hak eden Rus bir fizyologdur. Pavlov köpeklerde sindirimi incelerken ilginç bir durum dikkatini çekti: Köpekler yardımcıları odaya girdiğinde salya akıtmaya başlıyordu… Köpeklerdeki bu davranış klasik öğrenmenin temellerini oluşturacaktı.
Klasik koşullanma kavramı, bireylerde öğrenme süreçlerini inceleyen kişiler tarafından ilk incelenen kavramlardandır, bu yüzden bu olguyu ilk kaydeden bilim insanın psikolog olmadığını öğrenmek size şaşırtıcı gelebilir. Ivan Pavlov bu araştırmalarına 50’li yaşlarından sonra başlamış ve fizyolojinin öğrenmeye etkisi olduğunu fark etmiştir.
Sindirim araştırmalarında Pavlov ve asistanları, çeşitli yenen ve yenmeyen ürünler sunarak salya üretimini ölçmüşlerdir.
Pavlov, köpeklerin yiyecek ve ya koku vb… yokluğunda da salyalanmaya devam edebileceğini düşünmüş ve salya tepkisinin sadece otomatik olarak, fizyolojik bir süreçten kaynaklanmadığını fark ettiğinde öğrenme teorisinin bugünkü adıyla klasik koşullanmanın temellerini atmıştır.
Klasik Koşullanma Teorisinin Gelişimi
Gözlemlerine dayanarak Pavlov, salyanın öğrenilmiş bir tepki olduğunu öne sürdü. Köpekler, asistanların üzerinde, beyaz laboratuvar önlüklerini görünce salya ile tepki veriyorlardı. Yiyecek, koşulsuz bir tepkiyken, önlüğü görüp yiyecek beklentisiyle oluşan salya şartlı bir tepkiydi.
Pavlov daha sonra bu şartlı tepkilerin tam olarak nasıl öğrenildiğini veya edinildiğini araştırmaya odaklandı. Bir dizi deneyde Pavlov, daha önce nötr bir uyarana karşı şartlandırılmış bir tepki uyandırmak için yola çıktı. Yiyecekleri koşulsuz uyarıcı olarak, zili ve(ya) metronomu nötr uyarıcı olarak kullanmayı seçti. Köpekler önce tıklayan metronomun sesine maruz kalacak ve daha sonra yemek hemen sunulacaktı.
Birkaç kez et, zil ve metronom sesiyle koşullandırma denemesinden sonra, Pavlov köpeklerin, metronomu ve ya zili duyduktan sonra salya akıtmaya başladığını gözlemledi. Bu koşullanma sürecinde et; koşulsuz uyarıcı, salya; koşulsuz tepki, etle ilişkili olmayan ses(metronom sesi, zil sesi); nötr uyarıcı, koşulsuz uyarıcı ile birlikte verilerek onun etkisini kazanması sağlandıktan sonra tek başına ses verildiğinde, meydana gelen salya salgılama tepkisi; koşullu tepki, zil ve ya metronom; koşullu uyarıcı kavramlarıyla açıklanmıştır.
Pavlov’un Araştırmalarının Etkisi
Pavlov’un klasik koşullanmayı keşfetmesi, günümüzde bile psikoloji tarihindeki en önemli konulardan biri olmaya devam ediyor.
Davranışsal psikolojinin temelini oluşturmanın yanı sıra, klasik koşullandırma süreci, fobilerin, kaygıların ve panik bozuklukların tedavisi de dâhil olmak üzere davranış değişikliği ve zihinsel sağlık tedavisi olmak üzere birçok uygulama için günümüzde önemini korumaktadır.
Pavlov’un klasik koşullanmayı keşfetmesi öğrenme psikolojisi tarihinin önemli bir bölümünü oluştururken, çalışmaları bugün bile daha fazla araştırmaya ilham vermeye devam ediyor. Sadece üç yıllık bir dönemde (1997-2000), bilimsel dergilerde yer alan 220’den fazla makale Pavlov’un klasik koşullanma konusundaki ilk araştırmalarına işaret ediyor.
Öğrenme psikolojisine katkıları, disiplinin bugünkü halini gelmesine, farklı teorilerin ortaya çıkmasına yardımcı oldu ve gelecek yıllarda da insan davranışı anlamamıza, diğer yaklaşımları keşfetmemize yardımcı olmaya devam edecek.
Kaynaklar:
https://www.verywellmind.com/pavlovs-dogs-2794989
Senemoğlu, N. (2018). Gelişim Öğrenme ve Öğretim Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Anı Yayıncılık.
