Ders kitapları, eğitim-öğretim ortamlarının en önemli ders araçlarındandır. Ders kitaplarında yer alan metinler öğrencilere ulaşabilme yollarından birisidir. Metinler yoluyla çeşitli beceriler ve değerler kazandırılabilir. Bu araştırmada; 2018 yılı Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda ilk defa yer alan Etkin Vatandaşlık öğrenme alanı ele alınarak bu öğrenme alanında yer alan metinlerdeki beceriler ve değerlerin tespiti amaçlanmıştır. 4. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabı Etkin Vatandaşlık öğrenme alanında 13 farklı beceri tespit edilmiştir. Bu becerilerin arasında en çok vurgulanan beceriler; işbirliği, sosyal katılım ve iletişim becerileridir. 5. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabında ise 11 farklı beceri tespit edilmiştir. En fazla vurgulanan beceriler; siyaset okuryazarlığı, karar verme, sosyal katılım ve araştırma becerileridir. 4. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabı Etkin Vatandaşlık öğrenme alanında 16 farklı değer tespit edilmiştir. En fazla vurgulanan değerler; sorumluluk, bağımsızlık, özgürlük ve eşitlik değerleridir. 5. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabında ise 14 farklı değer tespit edilmiştir. 5. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabı en fazla vurgulanan değerler; sorumluluk, yardımseverlik, temizlik ve vatanseverlik değerleridir. (1) Sosyal bilgiler öğretim programında, 4. ve 5. Sınıflarda Etkin Vatandaşlık adıyla, 6. Sınıfta Yönetime Katılıyorum, 7. Sınıfta ise Yaşayan Demokrasi adıyla üniteler yer almaktadır. 8. Sınıfta yerine İnkılap Tarihi dersi bulunmaktadır.
Sosyal bilgiler dersi 6. Sınıf ders kitabının “Yönetime Katılıyorum” ünite başlığında; “Geçmişten Günümüze Yönetim Biçimleri, Demokratik Devlet Ve Organları, Karar Alma Sürecinde Ben De Varım, Demokrasi Her Yerde, Haklarımız Ve Sorumluluklarımız Güvencede, Dünden Bugüne Türk Kadını” olmak üzere altı konu başlığı yer almaktadır.
Sosyal bilgiler dersi 7. Sınıf ders kitabının “Yaşayan Demokrasi” ünite başlığında; “Demokrasinin serüveni, Atatürk ve Demokrasi, Anayasa’dan Gelen Güç, Daha Fazla Demokrasi, ” olmak üzere altı konu başlığı yer almaktadır. Etkin bir vatandaş olmak demek, haklarını ve sorumluklarını bilen, sosyal yaşama katılan ve katkı veren, özgürlüklere saygı gösteren, ülke kaynaklarına ve çevreye duyarlı vatandaş olmak demektir. Sosyal Bilgiler dersinde vatandaşlık sorumluluklarımızı, bir vatandaş olarak neler yapmamız gerektiğini, hak ve özgürlüklerimizin neler olduğunu, haklarımızı nereden öğrenebileceğimizi, hakkımızı aramanın yollarını, sosyal kulüpleri, sosyal yaşama katılmanın önemini, çevreye ve ülke kaynaklarına duyarlı olmayı bu derste öğreniriz. Kısaca Sosyal Bilgiler dersinde etkin bir vatandaş olmanın önemini ve toplum bilincini öğreniriz.(2)
Önemli bir yerel demokratikleşme programı olan Türkiye Yerel Gündem 21 Programı, genel olarak sivil toplumun karar alma mekanizmalarına katılımını ve yerel yatırımları etkilemelerini hedefledi. Eşit ortaklar arasında işbirliği ve iletişime dayanan âdemi merkeziyetçi ve insanı yapabilir kılan bir yaklaşımı yansıtır. Programın yereldeki temel karar alıcı ve uygulayıcı mekanizmaları genelde Kent Konseyi çatısı altında örgütlenmiş yerel paydaşlardır. Kent Konseyleri, Kadın ve Gençlik Meclisleri, Çalışma Grupları, Çocuk, Engelli ve Yaşlılar Platformu gibi özel ilgi gruplarına yönelik mekanizmalarla desteklenir. Türkiye’de Yerel Gündem 21 sürecinin kent ölçeğindeki başlıca katılımcı mekanizmalarından olan “Kent Konseyleri”, Gençlik Meclisleri başta olmak üzere diğer katılımcı mekanizmalarla birlikte, Temmuz 2005’te kabul edilen 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 76. Maddesi ile güçlü bir yasal dayanağa kavuştu.(3) Belediyelerin kontrolündeki bir organ olmasa da tüm belediyelerin bu yapıyı genel kurul, meclisler ve çalışma gruplarıyla kurması ve gerçekten tüm kesimleri dahil ederek ortak akıldan faydalanması toplum olarak barış ve huzur içinde yaşamamıza önemli katkı sunacaktır.
Yapıları ve çalışma yöntemleri bir kentten diğerine farklılık göstermekle birlikte, Kent Konseyleri’nin genel (ve belki de en önemli) işlevi, kentteki tüm “paydaşları” bir araya getirerek, tüm kenti kucaklayan bir “ortak akıl” oluşturulmasını sağlamasıdır. Gençlik Meclisi’nin, dernek ve vakıflar ve gençlikle ilgili sivil girişimler, Üniversite Öğrenci Konseyleri, Lise öğrenci birlikleri, Gençlik kulüpleri, öğrenci kulüpleri ve okul öğrenci birlikleri, örgütsüz gençlerin (çalışan, işsiz ve engelli gençlerin veya mahalle gençlik) ve siyasal partilerin gençlik kolu temsilcilerinden oluşması öngörülmektedir. Gençlik Meclisi’nin, 15–25 yaş arasında, dil, din, ırk, kültür, etnik köken, sınıf, cinsiyet ve eğitim farkı gözetmeksizin, kentte yaşayan tüm gençleri kapsamaktadır. Kadın meclisleri “kentteki tüm kadınlar” temsil edilmektedir. Ayrıca çocuklar, yaşlılar (“kıdemli hemşeriler”) ve engelliler gibi özel ilgi gruplarına yer verilir.(4)
5393 Sayılı Belediye Kanununda; Kent konseyi Madde 76- Kent konseyi, kent yaşamında; kent vizyonunun ve hemşehrilik bilincinin geliştirilmesi, kentin hak ve hukukunun korunması, sürdürülebilir kalkınma, çevreye duyarlılık, sosyal yardımlaşma ve dayanışma, saydamlık, hesap sorma ve hesap verme, katılım ve yerinden yönetim ilkelerini hayata geçirmeye çalışır. Belediyeler kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının, sendikaların, noterlerin, varsa üniversitelerin, ilgili sivil toplum örgütlerinin, siyasî partilerin, kamu kurum ve kuruluşlarının ve mahalle muhtarlarının temsilcileri ile diğer ilgililerin katılımıyla oluşan kent konseyinin faaliyetlerinin etkili ve verimli yürütülmesi konusunda yardım ve destek sağlar. Kent konseyinde oluşturulan görüşler belediye meclisinin ilk toplantısında gündeme alınarak değerlendirilir. Kent konseyinin çalışma usûl ve esasları Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca hazırlanacak yönetmelikle belirlenir.
Kent Konseyi Yönetmeliğine göre; Kent konseyinin görevleri; yerel düzeyde demokratik katılımın yaygınlaştırılmasını, hemşehrilik hukuku ve ortak yaşam bilincinin geliştirilmesini, çok ortaklı ve çok aktörlü yönetişim anlayışının benimsenmesini sağlamak, sürdürülebilir gelişmenin sağlanması ve bu konuda ortaya çıkan sorunların çözümüne yönelik planların hazırlanması ve uygulanmasını sağlamak, kente ilişkin temel stratejiler ve faaliyet planlarının belirlenmesinde, uygulama ve izleme süreçlerinde tüm kenti kapsayan ortak bir aklın oluşturmasına katkıda bulunmak, yerellik ilkesi çerçevesinde katılımcılığı, demokrasiyi ve uzlaşma kültürünü geliştirmek, kentin kimliğine ilişkin tarihi, kültürel, doğal ve benzeri değerlere sahip çıkmak ve geliştirmek, kent kaynaklarının etkili, verimli ve adil kullanımına katkıda bulunmak, sürdürülebilir kalkınma anlayışına dayalı kentin yaşam kalitesini geliştiren, çevreye duyarlı ve yoksulluğu giderici programları desteklemek, sivil toplumun gelişmesine ve kurumsallaşmasına katkıda bulunmak, çocukların, gençlerin, kadınların ve engellilerin toplumsal yaşamdaki etkinliklerini arttırmak ve yerel karar alma mekanizmalarında aktif rol almalarını sağlamak, kent yönetiminde saydamlık, katılım, hesap verebilirlik, öngörülebilirlik ilkelerinin uygulanmasına katkıda bulunmak, oluşturulan görüşlerin değerlendirilmek üzere ilgili belediyeye gönderilmesini sağlamaktır.
Yerel ortakları oluşturan dernekler ve vakıflar, meslek odaları ve sendikalar gibi sivil toplum kuruluşları, özel sektör kuruluşları, akademik kuruluşlar, basın-yayın kuruluşları, mahalle yönetimleri, yurttaş girişimleri ve genelde tüm yerel topluluk üyelerine açık tutulması için çaba gösterilmektedir. Kadının kentsel yaşama etkin katılımının artırılması ve yerel planlama ile karar alma süreçlerinde cinsiyet konusu üzerinde durulmasını sağlamayı amaçlayan, gençleri ‘yalnızca geleceğin yöneticileri değil, aynı zamanda bugünün ortakları’ olarak gören, yaşlılar, çocuklar ve engellilere daha fazla ve eşit fırsat yaratmayı hedefleyen politikalara ve uygulamalara özel önem atfedilmektedir.(5)
Kent Konseyleri; demokratik sistemde seçimle belli bir süre için seçilen yerel yönetimlerin, seçimden sonra da kentleri nasıl yönettiğini izlemek, kaynakları kullanımında, projelerin tercih edilmesinde görüş beyan etmek, ortak akıldan faydalanabilmek, daha isabetli kararlar alınmasına destek olmak için özellikle çocuk, genç, kadın, engelli ve yaşlıların görüşlerinin yönetişim prensibiyle birlikte yönetim anlayışıyla değerlendirilmesine imkân veren ileri demokrasi olarak kabul edilebilecek bir uygulamadır. Kent konseyleri demokratik katılım ve yönetişimin en önemli unsurudur.
Yerel Gündem–21 Gölcük İlçesi kurultayı kuruluşunda çalışarak 2005-2006 döneminde meclis üyesi seçilerek bir süre görev yaptım. Bu süre zarfında dezavantajlı gruplara yönelik olarak “Hayata Artı ve Bir Şans Ver” isimli iki faydalı projeyi gerçekleştirdik. Gerçekten katılımı yüksek ve verimli bir çalışma olmuştu.
Kent Konseyleri, sivil katılımın tam sağlanarak yeni bir anlayış-bilinç-davranış ile hareket ederek çözümde ortaklık, kentine sahip çıkmak ve aktif katılım sağlayarak ortak yaşam alanlarımızı ve ortak geleceğimizi birlikte kurgulamaya imkân sağlayacaktır. Uzlaşma kültürüyle, sorunların çözülmesi, sürdürülebilir gelişme sağlanarak kent kimliği oluşturulmasına demokratik olgunluk içinde şeffaflık ve hesap verebilirlik kamu yönetimi prensiplerine uygun olarak daha refah, huzurlu, sağlıklı ve mutlu bir topluma ulaşılabilir. Kent konseyleri yönetmeliğine çocuk meclisleri oluşturulması eklenmeli, okullarda seçilen başkanlar burada sadece okulları değil yaşadıkları kent için de fikir ve projelerini uygulayabilecekler daha geniş biz zemine kavuşturulmalıdır. Bu sayede eğitim kurumlarımız yerel yönetimlerin imkânlarından daha fazla faydalanabilirler.
Çocuk ve gençlerimize öğrencilikleri döneminde Kent Konseyleri hakkında gerekli bilgiyi verebiliriz. Henüz yeni sayılabilecek bir uygulama olduğu için yeterince görünür, bilinir ve konuşulur bir konu olamamış olması bu sayede aşılabilir. Okullarda kazandırmaya çalıştığımız ve çok ihtiyacımız olan; sorumluluk, bağımsızlık, özgürlük, vatanseverlik, duyarlılık, dayanışma, yardımseverlik, saygı, eşitlik, adalet, barış, güven, paylaşım, temizlik, fedakarlık, sevgi, hoşgörü, dürüstlük, çalışkanlık gibi değerlerin bizzat yaşayarak uygulanması ve öğrenilmesi Kent Meclislerinin tanıtılması ve katılım sağlanmasıyla gerçekleşebilir.
(1)E. K. AVCI ve M. FAİZ, “4. ve 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitapları “Etkin Vatandaşlık” Öğrenme Alanında Yer Alan Becerilerin ve Değerlerin İncelenmesi” Uluslararası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 2018, 2(1), 1-21
(2)https://www.egitimsistem.com/sosyal-bilgiler-dersinin-etkin-bir-vatandas-olarak-size-sagladigi-katkilar-78807h.htm
(3) https://habitatdernegi.org/yonetisim/yerel-gundem-21-programi/
(4) https://www.umraniye.bel.tr/images/kentkonseyi/YG21%20El%20Kitabi.pdf
(5) https://www.mfa.gov.tr/yerel-gundem-21.tr.mfa
