“x” neden bilinmeyen olarak kullanılır?
Milli Eğitim Bakanlığı Ortaokul Matematik müfredatına göre 6. sınıftan itibaren Cebirsel İfadeler konusu ile bilinmeyen değerleri içeren ifadelere giriş yapılır ve cebirsel ifadeleri denklemler konusu takip eder. Bilinmeyenleri bulmaya yönelik işlemlerde değişkenler farklı harfler kullanılarak gösterilir. Bunlardan en çok kullanılanlar x, y, z, a, b, n ve k harfleridir. Aralarından en çok karşımıza çıkan genelde x’tir. Bu harflerin kullanımı ve seçimi rastgele gibi düşünülse de aslında x’in kullanımının çıkış noktasında matematik ile doğrudan alakalı olmayan bir sebep yer alıyor.
X’in bilinmeyen olarak kullanılmaya başlanmasının hikayesi şu şekilde:
“Modern matematiğin kurucu babalarından biri, dokuzuncu yüzyılda İran’da yaşayan Muhammed el-Harizmi idi. 832’de Bilgi Evi’nde yerleşik matematikçi olması için Bağdat’a davet edildi. Orada, klasik Yunan, Hint ve Mısır kaynaklarından yararlanarak, bugün bildiğimiz matematiğin çoğunu geliştirmeye devam etti. Etkisi o kadar büyüktü ki sonraki birkaç yüz yıl boyunca sembolik matematik, Avrupa’da “el-Harizmi” matematiği olarak biliniyordu. Ancak Farsça adı olan “kh” nin ilk sesi Avrupa dillerinden kolayca çıkmadığı için, genellikle “g” olarak çevrildi ve “el-Gwarizmi” terimini oluşturdu. Onun adı bugün bizim “algoritma” kelimemizle geçmektedir. Algoritma terimi, Avrupa dilinin Orta Doğu sesleriyle boğuşma girişiminin tek ürünü değildir. Matematiksel bilgelik içeren Arapça metinler nihayet 11. ve 12. yüzyıllarda İspanya üzerinden güney Avrupa’ya ulaştı. Tarihin bu noktasında, bu metinlerin bir Avrupa diline çevrilmesine büyük ilgi vardı. Ama bunu yapmak o kadar kolay değildi. Sorunlardan biri, bazı Arapça seslerin pratik olmadan bir Avrupa ses kutusundan çıkmamasıydı. Diğer bir sorun da, bazı Arapça seslerin diğer dillerde temsil edilmemesiydi.
Bu metinleri çevirmekten sorumlu İspanyol bilim adamları için sorun, harfin parlaması ve dolayısıyla shay-un kelimesinin İspanyolcaya çevrilememesiydi, çünkü İspanyolca’da sh sesi yoktu. Bu yüzden İspanyol bilim adamları, bulabildikleri en yakın sesi kullandılar: Χ (chi) harfiyle temsil edilen klasik Yunanca’dan “ch” sesi. Daha sonra, bu metinler günün ortak Avrupa dili olan Latince’ye çevrildiğinde, çevirmenler basitçe Yunanca Χ yerine çok benzer görünen Latince X’i değiştirdiler. Bu eserler Latince yayınlandıktan sonra, sonraki 600 yıl boyunca standart matematiksel metinler olarak hizmet ettiler.”
Bu tarihi hikayeden diller arası etkileşimin aslında matematik bilimine nasıl bir katkı yaptığı görülüyor. İspanyolca’da “sh” sesi denilemediği için günümüzde ‘x’ bilinmeyen olarak kullanılıyor. Bu önemli tarihsel bilgi Cebirsel İfadeler konusuna geçildiği zaman üzerine konuşulup tartışılabilecek nitelikte. Öğrencilere neden x’in çok kullanıldığı ile ilgili sorular sorulup onların cevapları alındıktan ve üzerine tartışıldıktan sonra gerçek hikayesi anlatılabilir. Bu konuyla ilgili Terry Moore’un “Why is ‘x’ the unknown?” başlıklı Ted konuşması izlenip, izletilebilir. (https://www.ted.com/talks/terry_moore_why_is_x_the_unknown)
Bu örnek gibi ilginç ve konuyla bağlantılı bilgiler öğrencilerle paylaşıldıkça matematiksel düşünme ve sorgulama becerisine de katkı yapılmış oluyor. Tahmin edilemeyen bağlantılar ve ilişkileri öğrencilere gösterdikçe onların merak duyguları beslenip zamanla kendileri de sorular sormaya ve araştırmaya başlıyorlar. Sorguladıkça ve merak ettikçe de daha çok öğrenip daha çok zevk alıyorlar ve böylece hayat boyu kullanabilecekleri ve ezberlenmeyen kalıcı bilgiler edinmiş oluyorlar.
Kaynakça:
The Science of Everything Cosmos (2015, Haziran 15), “Why X marks the unknown” erişim 30 Ağustos 2020,
TED Talks (2012, Şubat), “Why is ‘x’ the unknown?” erişim 19 Ocak 2021,
https://www.ted.com/talks/terry_moore_why_is_x_the_unknown?language=en
