Eğitim-öğretim ortamlarında öğrenmenin gerçekleşebilmesi için öğretmene kilit bir rol düşmektedir. Öğretmenler sadece bilgi ve beceri kazandıran kişiler değillerdir. Öğrencilerin bilgi ve beceri kazanmalarının yanı sıra bir duruma yönelik tutum geliştirmelerinde, milli, manevi ve evrensel değerleri benimsemelerinde öğretmenlerin payı büyüktür.
Geçmişte olduğu gibi günümüzde de bilgiyi aktarmak ve onu ölçmekten öte sorumlulukları bulunan öğretmenlik mesleği işlevi itibarıyla insanlık tarihinin tüm aşamalarında var olmuştur. Düşünürler bireysel ve toplumsal gelişim hakkında fikir üretirken öğretmenliğe özel bir değer atfetmişlerdir. Eflatun, yeryüzünde barışı sağlayabilecek insanların öğretmenler olduğunu, Diyojen ise öğretmenlikten daha şerefli bir meslek tanımadığını söylemiştir. Farabi, erdemli toplum oluşturmanın yolunun eğitimden geçtiğini, İbni Sina ise eğitim ve öğretimin bir uzmanlık alanı olduğu ve herkesin eğitimci olamayacağını vurgularken öğretmenlik mesleğinin toplumsal hayattaki önemine işaret etmişlerdir. İbni Sina’nın görüşünü doğrular biçimde, tarihi süreçte öğretmenlerin diğer mesleklerden ayrı ve özel bir eğitimden geçmeleri gerektiği fikri ağırlık kazanmış, buna uygun olarak öğretmen yetiştirmeye yönelik çeşitli adımlar atılmıştır.(MEB, 2017)
Öğretmen yetiştirmeye yönelik yapılan çalışmalarda öğretmen yeterliklerinin neler olması gerektiği üzerinde sıklıkla çalışılmıştır. Örneğin MEB’in bu konuda son yıllarda yapmış olduğu en kapsamlı çalışma olan Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri Belgesi’nde (MEB, 2017) belirtilen yeterlikler mesleki bilgi, mesleki beceri, tutum ve değerler başlıkları altında incelenmiştir.
A. Öğretmenlerin Mesleki Bilgisi:
Bu yeterlik alanında, öğretmenin öğretmenlik mesleğine ilişkin sahip olması gereken alan bilgisi, alan eğitimi bilgisi ve mevzuat bilgisi yeterlikleri yer almaktadır.
A.1. Alan Bilgisi
Öğretmenlerin, alanında sorgulayıcı bakış açısını kapsayacak şekilde ileri düzeyde kuramsal, metodolojik ve olgusal bilgiye sahip olması beklenmektedir. Alan bilgisine sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Alanıyla ilgili konu ve kavramları analiz etmek
- Alanındaki temel kuram ve yaklaşımların alanına yansımalarını yorumlamak
- Alanı ile ilgili temel bilgi ve veri kaynaklarını sınıflandırmak
- Alanına ilişkin temel araştırma yöntem ve tekniklerini sınıflandırmak
- Millî ve manevi değerlerin alanına yansımalarını yorumlamak
A.2. Alan Eğitimi Bilgisi
Öğretmenlerin, alanının öğretim programına ve pedagojik alan bilgisine hâkim olması beklenmektedir. Alan eğitimi bilgisine sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Alanının öğretim programını tüm öğeleriyle açıklamak
- Alanının öğretim programını, ilgili diğer öğretim programları ile ilişkilendirmek
- Öğrencilerin gelişim ve öğrenme özelliklerine ilişkin bilgisini öğretim süreçleri ile ilişkilendirmek
- Alanın öğretiminde kullanılabilecek farklı strateji, yöntem ve teknikleri karşılaştırmak
- Alanın öğretim süreçlerinde kullanılabilecek ölçme ve değerlendirme yöntemlerini karşılaştırmak
- Alanının öğretiminde millî ve manevi değerlerden nasıl yararlanacağına karar vermek
A.3. Mevzuat Bilgisi
Öğretmenlerin, birey ve öğretmen olarak görev, hak ve sorumluluklarına ilişkin mevzuata uygun davranması beklenmektedir. Mevzuat bilgisine sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Vatandaş olarak bireysel hak ve sorumluluklarını açıklamak.
- Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının içeriğini açıklamak
- Atatürk’ün eğitim sistemimize katkılarını değerlendirmek
- Öğretmenlik mesleğini ilgilendiren mevzuatı açıklamak
- Eğitim paydaşlarının hak ve sorumluluklarını ayırt etmek
B. Öğretmenlerin Mesleki Becerileri
Bu yeterlik alanında, öğretmenin sınıf içi ve sınıf dışı uygulamalarıyla ilgili eğitim öğretimi planlama, öğrenme ortamları oluşturma, öğretme ve öğrenme sürecini yönetme ile izleme ve değerlendirme yeterlikleri yer almaktadır.
B.1. Eğitim Öğretimi Planlama
Öğretmenlerin eğitim öğretim süreçlerini etkin bir şekilde planlaması beklenmektedir. Eğitim öğretimi planlama becerisine sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Planlarını alanının öğretim programına uygun olarak hazırlamak
- Öğretim sürecini çevresel şartları, maliyeti ve zamanı dikkate alarak planlamak
- Öğrencilerin bireysel farklılıklarını ve sosyokültürel özelliklerini dikkate alarak esnek öğretim planları hazırlamak
- Öğretim sürecini planlarken millî ve manevi değerleri dikkate almak
B.2. Öğrenme Ortamları Oluşturma
Öğretmenlerin, bütün öğrenciler için etkili öğrenmenin gerçekleşebileceği sağlıklı ve güvenli öğrenme ortamları ile uygun öğretim materyalleri hazırlaması beklenmektedir. Öğrenme ortamları oluşturma becerisine sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Sağlıklı, güvenli ve estetik öğrenme ortamları düzenlemek
- Kazanımlara uygun öğretim materyalleri hazırlamak
- Öğrenme ortamlarını öğrencilerin bireysel farklılıklarını ve ihtiyaçlarını dikkate alarak düzenlemek
- Öğrenme ortamlarını dersin kazanımlarına göre düzenlemek
- Öğrencilerle etkili iletişim kurabileceği demokratik öğrenme ortamları hazırlamak
- Öğrencilerin üst düzey bilişsel becerilerini geliştirici öğrenme ortamları oluşturmak
- Öğrencilerin millî ve manevi değerleri içselleştirmesine katkıda bulunacak öğrenme ortamları oluşturmak
B.3. Öğretme ve Öğrenme Sürecini Yönetme
Öğretmenlerin, öğretme ve öğrenme sürecini etkili bir şekilde yürütmesi beklenmektedir. Öğretme ve öğrenme sürecini yönetme becerisine sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Alanının eğitim ve öğretimi için gerekli olan becerileri sergilemek
- Öğretme ve öğrenme sürecinde zamanı etkin kullanmak
- Öğrencilerin öğrenme süreçlerine aktif katılımlarını sağlamak
- Derslerini öğrencilerin günlük yaşamlarıyla ilişkilendirmek
- Öğretme ve öğrenme sürecini yürütürken, özel gereksinimleri olan öğrencileri dikkate almak
- Uygulamalarında, çalıştığı çevrenin doğal, kültürel ve sosyoekonomik özelliklerini dikkate almak
- Öğrencilerin derslerde analitik düşünmelerine yönelik etkinlikler hazırlamak
- Eğitim öğretim faaliyetlerinde ilgili kişi, kurum, kuruluş ve meslektaşları ile iş birliği yapmak
- Öğretme ve öğrenme sürecinde bilgi ve iletişim teknolojilerini etkin olarak kullanmak
- Öğretme ve öğrenme sürecinde uygun strateji, yöntem ve teknikleri kullanarak etkili öğrenmeyi gerçekleştirmek
- Öğretme ve öğrenme sürecinde uygun araç, gereç ve materyalleri etkin kullanmak
- Sınıfta istenmeyen davranış ve durumlarla etkin ve yapıcı bir şekilde baş etmek
B.4. Ölçme ve Değerlendirme
Öğretmenlerin, ölçme ve değerlendirme, yöntem, teknik ve araçlarını amacına uygun kullanması beklenmektedir. Ölçme ve değerlendirme becerisine sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Alanına ve öğrencilerin gelişimsel özelliklerine uygun ölçme ve değerlendirme araçları hazırlamak ve kullanmak
- Ölçme ve değerlendirmede süreç ve sonuç odaklı yöntemler kullanmak
- Ölçme ve değerlendirmeyi objektif ve adil olarak yapmak
- Ölçme ve değerlendirme sonuçlarına göre öğrencilere ve diğer paydaşlara doğru ve yapıcı geribildirimler vermek
- Ölçme ve değerlendirme sonuçlarına göre öğretme ve öğrenme süreçlerini yeniden düzenlemek
C. Öğretmenlerin Tutum ve Değerleri
Bu yeterlik alanında öğretmenlik mesleği genel tutum ve değerlerini içeren, öğrenciye yaklaşım, millî, manevi, evrensel değerler, iletişim ve iş birliği ile kişisel ve mesleki gelişim yeterlikleri yer almaktadır.
C.1. Milli, Manevi ve Evrensel Değerler
Öğretmenlerin, millî, manevi ve evrensel değerleri gözetmesi beklenmektedir. Milli, manevi ve evrensel değerlere sahip olan öğretmenlerin gerçekleştirmesi gereken roller:
- Çocuk ve insan haklarını gözetmek
- Bireysel ve kültürel farklılıklara saygılı olmak
- Öğrencilerin millî ve manevi değerlere saygılı, evrensel değerlere açık bireyler olarak yetişmelerine katkıda bulunmak
- Doğal çevre ile tarihsel ve kültürel mirasın korunmasına duyarlı olmak
C.2. Öğrenciye Yaklaşım
Öğretmenlerin, öğrencilerin gelişimini destekleyici tutum sergilemesi beklenmektedir. Öğretmenlerin öğrenciye yaklaşım konusunda gerçekleştirmesi gereken roller:
- Her öğrenciye insan ve birey olarak değer vermek
- Her öğrencinin öğrenebileceğini savunmak
- Öğrencilerin kişisel gelişimini ve geleceğini planlamalarında rehberlik yapmak
- Tutum ve davranışlarıyla öğrencilere rol-model olmak
C.3. İletişim ve İş Birliği
Öğretmenlerin, öğrenci, meslektaş, aile ve eğitimin diğer paydaşları ile etkili iletişim ve iş birliği kurması beklenmektedir. Öğretmenlerin iletişim ve iş birliği konusunda gerçekleştirmesi gereken roller:
- Türkçeyi kurallarına uygun ve etkili biçimde kullanmak
- Etkili iletişim yöntem ve tekniklerini kullanmaya özen göstermek
- İnsan ilişkilerinde empati ve hoşgörüyü esas almak
- Meslektaşlarıyla bilgi ve deneyim paylaşımına açık olmak
- Eğitim öğretim faaliyetlerinde ailelerle iş birliği yapmak
- Okul gelişimine yönelik faaliyetlere aktif olarak katılmak
C.4. Kişisel ve Mesleki Gelişim
Öğretmenlerin, öz değerlendirme yaparak, kişisel ve mesleki gelişimine yönelik çalışmalara katılması beklenmektedir. Öğretmenlerin kişisel ve mesleki gelişimleri için gerçekleştirmesi gereken roller:
- Mesleğini severek ve isteyerek yapmak
- Paydaşlardan gelen görüş ve önerilerden de yararlanarak öz değerlendirme yapmak
- Kişisel ve meslekî yönden kendisini geliştirmeye yönelik faaliyetlerde bulunmak
- Kişisel bakımına ve sağlığına özen göstermek
- Kültürel ve sanatsal etkinliklere katılmak
- Mesleki etik ilkelere uyarak mesleki bağlılık ve saygınlığını korumak
- Türkiye ve dünya gündemini takip etmek
Öğretmen yeterliklerine bağlı olarak öğretmenlerin rol ve sorumluluklarının da şekillendiğini görüyoruz. Öğretmenlerin, alan uzmanı, öğretim elemanı, örnek vatandaş, eğitim-öğretim planlamacısı, öğretim tasarımcısı, teknoloji uzmanı, eğitim lideri, ölçme ve değerlendirme uzmanı, rol-model, takım elemanı ve değişimin öncüsü gibi çeşitli rollerinin olduğunu söyleyebiliriz. Sonuç olarak, öğretmen rollerini şu şekilde özetleyebiliriz:
Öğretmenlerin Rolleri:
Alan Uzmanı:
Matematik öğretmeni matematikle ilgili konularda, bilişim öğretmeni bilişimle ilgili konularda, diğer branş öğretmenleri de branşlarıyla ilgili konularda alan uzmanı rolünü gerçekleştirmektedir.
Öğretim Elemanı:
Öğretmenler, alan bilgisini pedagojik bilgisiyle bütünleştirip, alanıyla ilgili konuların öğretimini gerçekleştirerek öğretim elemanı rolünü gerçekleştirmektedir.
Örnek Vatandaş:
Öğretmenler, görev, hak ve sorumluluklarının bilincinde olup, milli, manevi ve evrensel değerlere sahip çıkarak örnek vatandaş rolünü gerçekleştirmektedir. Öğretmen toplumun meydan saatidir de diyebiliriz.
Eğitim-Öğretim Planlamacısı:
Öğretmenler, eğitim ve öğretimi planlayarak eğitim-öğretim planlamacısı rolünü gerçekleştirmektedir.
Öğretim Tasarımcısı:
Öğretmenler, öğrenciye uygun yüz yüze ve çevrimiçi öğrenme ortamları oluşturarak öğretim tasarımcısı rolünü gerçekleştirmektedir.
Teknoloji Uzmanı:
Öğretmenler, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki yenilikleri takip ederek eğitime teknoloji entegrasyonunu sağlarlar.
Eğitim Lideri:
Öğretmenler, öğrenme ve öğretme sürecini etkin bir şekilde yöneterek eğitim lideri rolünü gerçekleştirmektedir.
Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı:
Öğretmenler, ölçme ve değerlendirme, yöntem, teknik ve araçlarını amacına uygun kullanarak ölçme ve değerlendirme uzmanı rolünü gerçekleştirmektedir.
Rol-Model:
Öğretmenler, öğrencilerin gelişimini destekleyecek tutumlar sergileyerek onlara rol-model olurlar.
Takım Elemanı:
Öğretmenler, etkili iletişim gerçekleştirerek ve iş birliği yaparak takım elemanı rolünü gerçekleştirir.
Değişimin Öncüsü:
Öğretmenler, değişime ve gelişime kendilerinden başlayarak toplumun da gelişip, değişmesini sağlamaktadır.
MEB Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri Belgesi’ne (MEB, 2017) dayalı olarak öğretmenlerin gerçekleştirdikleri roller üzerine yorumlarımı paylaştığım bu yazı umarım faydalı olur. Tabi ki geçmişten günümüze öğretmenlerin rollerinin saymakla bitmeyeceğinin farkındayım. Bu nedenle öğretmen rollerine ilişkin yorumlarınızı bekliyorum.
Faydalanılan Kaynak:
MEB, 2017. Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri Belgesi. https://oygm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2017_12/11115355_YYRETMENLYK_MESLEYY_GENEL_YETERLYKLERY.pdf
