Nitelikli yaşamın en güçlü öğelerinden biri de hiç şüphesiz özdeğer duygusudur. Sağlıklı benlik bilincinin oluşması ve bireyin yaşam adaptasyonun sürdürülebilirliği özdeğer farkındalığı ile mümkündür. Bu sebeple erken çocukluk dönemi ve takip eden süreçte bireyin yaşam becerilerini, duygudurum dinamiklerini, kişilik özelliklerini, aile bağlarını, çevre ilişkilerini ve yaşamsal hedeflerini özdeğer farkındalığıyla oluşturması gelişiminde önemli rol oynar. Bu bağlamda, bilinçaltı dinamikleri değer-değersizlik ilişkisinin kodlandığı merkezdir. Her bireyin özel ve eşsiz olduğu temel alınmalıdır. Özdeğer bilincinin sağlıklı gelişebilmesi bu temel üzerinden sağlanacaktır. Bireyin sosyal ve psikolojik alanlarda ifade becerilerinin çaba dizini olarak da tanımlanabilen özdeğer, ergenlik döneminde kritik önem kazanırken, olumlu-olumsuz gelişim belirgin bir şekilde gözlemlenebilir.
Özdeğer bilincinin oluşturulmasında aile ve okul çevresi ilişkiler azami önem taşımaktadır. Bu duygunun olumlu yönde ilk destekçisi ailedir. Aynı biçimde, aile değersizlik duygusunun kaynağı da olabilmektedir. Ailenin belirleyici rolü, bireyin kişilik mozaiğinde kalıcı etkiler bırakacağından, ilişki bağlılığı ve bağımlılığı arasındaki çizginin net olması gerekir. Erken çocukluk çağında, kişinin öz değer duygusunun farkında olması ve net bir biçimde ifade edebilmesi çok mümkün olmamakla birlikte, duygusal ihtiyaçlarının anlaşılması ve tatmin edilmesi aile sorumluluğundadır. Değer bilincinin temelinde yatan düşünce, bir bütünün parçası olarak kabul görmek ve onaylanma arzusudur. Bu manada, bilinçaltı düzeyde değer bilinci oluşturmak çoklu iletişim deneyimiyle mümkün olacaktır.
Tipik özdeğer düşüklüğü semptomları, bireyin ilişkilerinde pasif konumda sabit kalmayı tercih etmesiyle ortaya çıkar. Semptomatik olarak, özdeğeri düşük olan bu tip bireyler boyun eğen kişilik özelliği sergilerken, sorgulamadan uzak durur ve fikir beyan etmekten de ısrarla çekinirler. Olumsuz dönüt bilinçaltı dinamiklerini altüst edeceği için temelde yatan nedenler kaygı merkezlidir. Bu bireylerin sorgulama mekanizması tepki alma ve ayıplanma duygusu ile blokedir. Otoritenin hakim olduğu baskıcı ilişki dinamiklerinde, bu kişiler sürekli ödün verme eğilimindedir ve koşulsuz kabul etmenin tenkit riskini azalttığına inanırlar. Toplum içinde rezil olmak en büyük korkularının başında gelir.Bu korkuyla yüzleşemeden büyüyen bireylerin ilerleyen zamanlarda, uyumsuz, empatiden yoksun, agresif ve aşağılayıcı rollerden birini veya birkaçını benimseyerek güç kazanma eğilimleri de yüksektir. İşte tam da bu noktada akran zorbalığı ve akabinde çatışmalar baş gösterebilmekte, ergenliğin devinimlerini artıran bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.
Sağlıklı ve mutlu bireylerin yetiştirilmesinde önemli rol oynayan özdeğer duygusunun gelişimi günlük yaşantıda karşılaşılabilecek her türlü durumda gözlemlenebilmektedir. Yüksek özdeğer, konfor alanının dışında, gelişime açık, risk alabilen ve deneyimlemenin gücüne inanan kişilerde sağlıklı bir biçimde oluşur. Bu duygu, bireyin hem kendisi hem de dış dünyayla kurduğu ilişkinin kalitesine de ayna tutar. Farklılıklara saygı duyma, zihinsel uzlaşma, farkındalıklı ilişki kurabilme becerisi gibi erdemlerin bir kompozisyonudur. Yüksek özdeğerin oluşturulması kadar korunması da önemlidir. Kişi özdeğer bilinç seviyesini bazı sorularla ölçebilir:
- Ben kendime ne kadar değer ve önem veriyorum?
- Özdeğer kaynağım nedir?
- Başkalarının takdiri ve onaylamasına ihtiyaç duymadan da yaşayabilir miyim?
- Olumsuz eleştiriler ve davranışlarla başa çıkabilme yollarını biliyor muyum?
- Başkalarını sürekli olarak memnun etmek benim sorumluluğumda mı?
- Hayır diyebilmenin erdemine gerçekten inanıyor muyum?
- Olumsuz tepkiler özdeğer bilincimden neler götürüyor?
- Zayıflıklarımla yüzleşebiliyor ve kendi değer bilincim çerçevesinde gelişebiliyor muyum?
Yukarıdaki sorular ışığında bireyin kendini tanıması değer bilincini yükseltebilmesi açısından önem taşımaktadır. Kişinin toplum içerisindeki huzuru ve mutluluğunu etkileyen özdeğer bilincinin sağlıklı gelişiminin anahtarı olduğu unutulmamalıdır.
Eşsiz özelliklerin potası olarak kabul edilen değer bilincinin ergenlik döneminde daha da hassas bir önem taşıdığı yadsınamaz bir gerçektir. Ergenliğin getirdiği fiziksel ve duygusal değişimlerin içinden çıkılmaz bir hal almadan çözümlenebilmesi için erken çocuklukta kurulan bağların önemini yinelemek isterim. Duygularını ifade etme konusunda sıkıntı yaşayan bireylerin özellikle bu konudaki hassasiyetleri önemsenmeli, sorunlarını aktarma biçimlerine dikkatle eğilerek, mevcut sorunlara yapıcı çözümler oluşturmada destek sağlanmalıdır. Hassasiyet seviyesinin yüksek olduğu bu dönemde zorlama, çatışmaya neden olabilecek itham ve eleştiriler, aşağılama, sürekli yargılama gibi olumsuz davranışlar özdeğer seviyesini düşürebileceği gibi, kişiliği de yıpratacaktır. Hedef, ergenlik dönemindeki bireyin içindeki iyiyi ve cesareti ortaya çıkarmak olmalıdır. Unutulmamalıdır ki, zayıflık dediğimiz durum iç dengedeki kontrolsüz gücün aksamasıdır. Güçlü yönlerin ortaya çıkarılması yalnız ve ancak özdeğer bilincinin sürekli gelişmesi ve yapılandırılmasıyla mümkündür.
